فرهنگ تقريب
ايران - جناب شيخ محمدعلى تسخيرى: من باز چند تذكر و ملاحظه دارم... نخست اينكه اعتقاد دارم حكمرانان نقش مهمى در زمينه سازى مناسب براى انجام اين ديدارها دارند، زيرا امروز ‹‹اراده سياسى›› حرف اول را مىزند.
ملاحظه دوم درباره گفتگو است. فكر مىكنم ما نمىتوانيم گفتگو را به يك زمينه محدود سازيم، يعنى گفتگو مىتواند فقهى، فكرى و نيز عملى باشد، پيرامون نقشه عملى مشخصى براى پاسخگويى به يك نياز و پرسش فراگير در مسأله جهانى شدن يا مسأله حقوق بشر يا مسأله ارزشهاى خانوادگى باشد. و حتى اگر اختلاف نظر وجود داشته باشد، مىتوان در آن همكارى كرد و به ياد دارم كه همكارى با مسيحيان در كنفرانس ‹‹جمعيت و توسعه›› در قاهره تأثير بسيار زيادى در تغيير مطالب مهمى در ‹‹سند بين المللى›› صادره داشت كه مورد موافقت قرار گرفت. همكارى الازهر، كشورهاى اسلامى و مسيحيان تأثير بسزايى در تغيير مندرجات ‹‹سند›› برجاى گذاشت.
ملاحظه سوم: وقتى براى بزرگداشت مرحوم علامه شيخ شلتوت و آيت اللَّه بروجردى در تهران گرد هم آمديم، يكى از برادران انديشمند - مصرى گفت كه: ‹‹شيخ شلتوت گام اول را برداشت و علماى شيعه بايد گام دوم را بردارند.›› ايشان گمان مىكرد گام اول، راه تغيير مذهب از تسنن به شيعه را باز كرد!. از اين رو بايستى زمينه را فراهم كرد تا انسان بتواند عكس اين راه را نيز بپيمايد! بنده به برادرمان گفتم: مشكل اين نيست كه انسان از مذهبى به مذهب ديگر بگرايد؛ زيرا اين مشكل بستگى به نظر هيچ كس ندارد. ما هرگز تشويق نمىكنيم كه پيروان يك مذهب به مذهب ديگرى روى بياورند. بگذاريد هر كس از مذهب خودش پيروى كند، ولى مشكل و نگرش منفى پيرامون اين مذهب نسبت به پيروان مذهب ديگر نهفته است و او را ‹‹خارج از دين›› مىشمارد. مرحوم شيخ شلتوت همين نگرش در قبال شيعيان و علماى شيعه را از ميان برداشت .
ملاحظه آخر اين است كه فرهنگ تقريب نمىتواند به صورت فرهنگ درآيد اگر در دايره طبقهاى خاص بماند و به سوى دايره فكرى عمومى گسترش نيابد، بلكه من مىخواهم آن را به ميان تودهها بفرستيم يا همچنان كه جناب مفتى مىفرمايد، به ميان پيروان مذاهب بفرستيم، تودهها بايد احساس كنند كه موقعيتى براى تقريب وجود دارد، از اين رو بايد بر ‹‹فرهنگ تقريب›› در اين امت تأكيد كنيم.
و آخرين ملاحظه: بنده بر اين باورم كه فكر تشكيل مجمع اجتهاد ‹‹يا اجتهاد جمعى›› در مركز ‹‹گفتگوى اسلامى››، كه قرار است به پيشنهاد و تحت نظر شيخ الازهر تأسيس شود، فكر خوبى است كه هدف آن در واقع تقريب است.
اختلاف مذاهب، رحمت الهى
مصر - دكتر احمد عمر هاشم (رئيس دانشگاه الازهر): در واقع اين ديدار از مهمترين ديدار هاست با توجه به حضور امام اكبر و دكتر وزير و مفتى و آقايان علماى اهل سنت و شيعه، زيرا كه ما در واقع در اين مرحلهاى كه امتمان از سر مىگذراند، نياز مبرم به تقويت بلكه يكپارچگى عقيدتى، فكرى، علمى و رفتارى داريم؛ زيرا اينها زير بناى وحدت صفوف مسلمانان است.
پس ما نياز مبرم به تقريب داريم. ما همگى مسلمان و يكتا پرستيم اگر ديدگاههايى باشد، مىتوانيم در آنها تلاقى كنيم، به اين معنا كه منابع قانونگذار و احكام اسلامى يكى است و اختلافى بر سر آنها، ميان مسلمانان و نه ميان هيچ يكى از پيروان مذاهب نيست. اختلافى بر سر كتاب خداوند متعال (قرآن كريم) و اينكه سنت صحيح پيامبر دومين منبع قانونگذارى اسلامى پس از قرآن كريم است، وجود ندارد.
بنابراين در مورد چگونگى قانونگذارى اسلامى اختلافى نيست و اگر خود تكاليف دينى را بررسى كنيم، مىبينيم كه از نظر اعتقادى ما به خداوند، دين اسلام و پيامبر (ص) ايمان داريم و به: فرشتگان، كتب الهى، پيامبران الهى، روز واپسين، قضا و قدر، ايمان داريم و اختلافى در اين موارد نداريم.
در عبادتهايى كه به وسيله آن به خدا نزديك مىشويم و خداوند ما را مكلف به انجام آنها كرده است، از جمله: نماز، زكات، روزه و حج و... اختلافى نيست. معاملات، روابط و اخلاق نيز همين طور. بنابراين از امور مورد اختلاف چه چيزى مىماند؟ تصور مىكنم امور مورد اختلاف به دو بخش تقسيم مىشود: مسائل فرعى، كه آن آسان است و به ياد مىآوريم كه وقتى خليفه وقت به امام مالك دستور داد كه ابن مسعود و ابن عباس را رها كند وبه سوى ميانه علم روى بياورد و كتابى تأليف كند، مالك كتاب ‹‹الموطأ›› را تأليف كرد و مردم با اين كتاب همراهى نشان دادند. خليفه خواست تمام امت را ملزم به تبعيت از اين كتاب كند، ولى نويسنده كتاب امام بزرگوار ‹‹مالك›› با آن مخالفت كرد و گفت: ‹‹نه... اى امير مؤمنان!›› يعنى با الزام مردم به يك نظر و يك كتاب مخالفت ورزيد و گفت: ‹‹ياران پيامبر(ص) در كشورهاى اسلامى پراكنده شدند و هر كدام نظر خود را داشتند كه با ديگرى متفاوت بود پس بگذار مردم متناسب با عصر و زمان و مكان خود، رفتار كنند. البته تا وقتى كه بر خلاف قرآن كريم يا احاديث پيامبر(ص) رفتار نكردهاند.››
مالك سپس اين عبارت را بيان كرد: ‹‹اختلاف علما رحمت الهى بر اين امت است. هر كدام آنچه را صحيح مىداند، مىبيند و هر كدام از آنها، راه هدايتاند و هركدام مىخواهند به سوى خدا حركت كنند.›› پس تا وقتى در اصول، قانونگذاريها و متن قرآن كريم يا سنت پيامبر (ص) برخوردى نباشد، اختلافى نيست و اختلاف آسان و ساده و حداكثر پيرامون اين دور مىزند كه چه چيز بهتر و مقدمتر است؟
بخش دوم كه مهمتر است - چه بسا اتفاق بيفتد يا گمان مىرود كه بر آن اختلاف وجود دارد - مسائل اصلى است كه گمان مىكنم مىتوان در آن به تقريب روى آورد. به اين معنا كه وقتى در اينجا دور يك ميز جمع مىشويم و هر يك اسناد و دلايل خود را ارائه مىكنيم، چه بسا به هم نزديكتر شويم، يعنى به نظريه يكديگر متقاعد شويم. تقريب نياز به حسن نيت و حسن ظن دارد كه موجود است و به عدم تحجر يا تعصب، احتياج دارد كه موجود است، در اين صورت فكر مىكنم مسأله ميسر خواهد بود، بويژه اينكه مرحلهاى كه امت ما و جهان اسلام و انديشه اسلامى در آن به سر مىبرد، آكنده از چالشهايى است كه دشمنان اسلام عليه اسلام به وجود آوردهاند و مستلزم يكپارچگى ماست. اگر دشمنان ما متحد مىشوند و در دوران گروه بنديهاى بزرگ بسر مىبرند، بهتر آن است كه مسلمانان يكدل و يكپارچه باشند. حتى اگر در پارهاى مسائل اختلافى كه به نظر برسد ممكن است مانع ايجاد كند، مىتوان آن را پشت سرگذاشت تا اين تقريب مورد نظر كه خير و صلاح و سعادت امت در آن است، انجام شود.
ضرورت گفتگو!
و در آن كتاب نوشته ام كه خداوند متعال باب گفتگو را باز كرد و اين امر را در بسيارى از آيات قرآن مى بينيم و قرآن كريم در آيات متعددى، اين گفتگو را براى همه بيان كرده است. ما اين را در سوره «اعراف» و سوره «حجر» و سوره «ص» و سوره هاى ديگر مى بينيم. ما مى بينيم كه ميان خداوند متعال و ملائكه اش گفتگو جريان دارد: «انّى جاعل فى الارض خليفة قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبّح بحمدك و نقد سن لك قال انى اعلم ما لا تعلمون».(2 )
--------------------------------------------------------------------------
1. سپاس خدا را كه ما را در اين (امر) هدايت كرد و اگر راهنمايى خدا نبود، ما هدايت نمى شديم.
2. «من گمارنده جانشين در زمينم.» (فرشتگان) گفتند: «آيا در آن كسى را مى گمارى كه تباهى مى كند و خون ها مى ريزد؟ و حال آنكه ما تو را به پاكى مى ستاييم و منزهت مى داريم.» فرمود: «من مى دانم آنچه نمى دانيد».
3. نوح پروردگارش را ندا در داد كه: «خدايا، بى گمان پسرم (كه غرق شد) از خاندانم بود و قطعاً وعده تو (مبنى بر نجات آنها) حق است و تو بهترين حكم دهندگانى. » خداوند فرمود: «اى نوح، او از خاندان تو نبود! زيرا كردار ناشايستى داشت. پس ديگر از آنچه بدان آگاه نيستى ، مپرس. من پندت مى دهم تا مبادا از ناد آنها باشى!».
4. آيا تو به مردم گفتى: «من و مادرم را سواى خداوند به عنوان معبود در نظر بگيريد؟» (عيسى) گفت: «تو منزهى. من نمى توانم چيزى بگويم كه سزاوارم نيست. اگر من گفته بودم، تو خود مى دانستى. تو آنچه را در نفس من است مى دانى و من آنچه را در توست، نمى دانم. حقا كه تو داناى نهان ها هستى. من جز آنچه بدان فرمان دادى به ايشان نگفتم، كه: «الله ـ پروردگار من و پروردگار خودتان ـ را بپرستيد.» و من خود تا هنگامى كه در ميانشان بودم، بر آنها گواه بودم و چون مرا برگرفتى، خود مراقبشان شدى و تو بر هر چيزى گواهى.
