گفتگوى اسلامى - اسلامى

مصر - دكتر محمود حمدى زقزوق: بنده سخنم را از ملاحظه‏اى كه استاد محمود مراد قبلاً گفتند، شروع مى‏كنم. ما نمى‏خواهيم مشكل را ساده و آسان كنيم و بگوييم همه چيز بر وفق مراد است و هيچ گونه اختلافى نيست و ما آيات قرآن و احاديث پيامبر و همه چيز را داريم و ما آنها را تكرار كرده و بر آن دعوت مى‏كنيم تا اين گونه به نظر برسد كه مطلقاً چيزى وجود ندارد، در حالى كه بايد بى پرده اعتراف كنيم: نه! چيزى وجود دارد كه مذاهب اسلامى را از يكديگر دور مى‏سازد وگرنه اينجا دور هم جمع نمى‏شديم، تا درباره ‹‹تقريب›› به بحث بنشينيم .

مسأله، مسأله اختلاف ميان مذاهب فقهى نيست، زيرا مذاهب فقهى با يكديگر اختلافى ندارند و حتى در بخش سنى، چهار مذهب فقهى وجود دارد كه هر كدام ديدگاه متفاوتى دارد.

رسم بر اين بوده است كه مصر براى تمام اختلافات مذهبى بدون احساس تنگنا، سعه صدر داشته باشد و هركس از مسجد سلطان حسن بازديد كند، در آنجا مدرسه‏اى مى‏يابد كه جزو مدارس تاريخى باستانى به شمار مى‏آيد و در آن، مدرسه‏اى براى مذاهب چهارگانه فقهى، در كنار يكديگر موجود است كه بخشهايى از آن براى شافعيه و حنفيه و حنبليه و مالكيه است، بنابراين مسأله، مسأله اختلاف ميان مذاهب فقهى نيست، ولى چيزى وجود دارد كه ميان فرزندان امت اسلامى جدايى مى‏افكند.

موضوع ديگر اين كه كشمكش هايى كه درگذشته به وقوع پيوسته و به وقوع جنگها انجاميده و جناب شيخ محمد على تسخيرى درباره آنها سخن گفتند، كشمكش‏هاى تاريخى است كه نسلهاى كنونى مطلقاً هيچ دخالتى در آن نداشته‏اند. همان طور هر نيكى و خيرى كه در گذشته اتفاق افتاده، نسل‏هاى كنونى نقشى در آن نداشته‏اند، يعنى هر نوع عمل منفى كه در گذشته رخ داده نسلهاى كنونى در آن گناهى مرتكب نشده‏اند. از اين رو بايد جزو مسؤوليت علماى باشد كه اين امور را روشن كنند، زيرا همان طور كه حضرت شيخ محمد على تسخيرى نيز گفتند: متأسفانه علماى در تعميق اختلافات كمك كرده‏اند و در نتيجه توده‏هاى امت از آنها تبعيت نموده‏اند و در حال حاضر اين كشمكش‏هاى تاريخى هيچ توجيه عقلايى ندارد.

جهانى كه پيرامون ماست، در تمام زمينه‏ها به سوى گروه بنديها روى آورده و اين گروه بنديها، براى كشورهاى ذيربط در آن، قدرت محسوب مى‏شود، اما از ميان نيروهاى جهان، فقط جهان اسلام است كه هنوز بيدار نشده و توجهى به امور ندارد و نمى‏خواهد براى رويارويى (نمى‏گويم براى جنگ) با ديگران، نيروهايش را يكجا جمع آورى كند تا بتواند زنده بماند. شايد در اينجا بد نيست تعبيرى جالب و واقعى از دكتر احمد كمال ابوالمجد كه به هنگام برگزارى كنفرانس مجلس اعلاى امور اسلامى در روزهاى گذشته بيان كردند، نقل كنم: ‹‹اگر در تاريخ واقعه بزرگ شهادت امام حسين (ع) در كربلا باشد كه تأثير بزرگى در اين شكاف ميان سنى و شيعه برجاى گذاشت، بيم آن دارم كه اكنون نيز واقعه ديگرى باشد كه همه مسلمانان شيعه و سنى در آن كشته شوند.!››

مسأله بسيار خطرناك است. جهان به تجمع و گروه بندى روى آورده و مسلمانان همچنان پراكنده‏اند و درك نمى‏كنند كه اوضاع در عصر حاضر و عصر‹‹جهانى شدن›› تا چه حد خطرناك است؟

اگر ميان مسلمانان و غير مسلمانان گفتگو برقرار مى‏كنيم و سال جارى سال ‹‹گفتگوى تمدنها و فرهنگها›› است، از باب اولى، بايد گفتگوى اسلامى - اسلامى داشته باشيم، يعنى ابتدا خانه را از درون مرتب كنيم و گرنه اگر ما با ديگران وارد گفتگو شويم، ولى خود در درون، متفرق و متشتت باشيم، وضعيت چگونه خواهد بود؟

و جاى تعجب دارد كه وارد گفتگو با ديگران بشويم و وجوه مشترك - با ديگران غير مسلمان را جستجو كنيم، تا در اين جهان همزيستى داشته باشيم، ولى فراموش كنيم كه براى گفتگوى اسلامى - اسلامى، ضرورتى وجود دارد. اگر به دنبال وجوه مشترك با ديگران غير مسلمان هستيم، وجوه مشترك ميان مسلمانان بسيار فروانند، زيرا در اركان اصلى و پنجگانه اسلام، مطلقاً اختلافى وجود ندارد، در اصول ايمان به خدا و فرشتگانش و كتب و پيامبرانش و روز واپسين اختلافى نيست، يعنى هيچ گونه اختلافى بر سر هيچ يك از اصول مسلم اسلام، ميان شيعه و سنى وجود ندارد، پس چرا به تعميق اختلافات ادامه مى‏دهيم؟

البته عناصرى وجود دارد كه تا امروز به اختلافات فكرى، منازعه تاريخى و كشمكش‏هاى پيشين دامن مى‏زنند و تلاش دارند يك بار ديگر آن را تكرار و دوباره احيا كنند. از اين رو، نبايد اينگونه ديدارها فقط به اين صورت بگذرد كه هر كدام از ما چيزى براى تعارف به ديگرى بگوييم و بعد مسأله تمام شود!

شايد بتوانم بگويم كه مصر (چنان كه گفتيم) در زمينه ‹‹تقريب ميان مذاهب اسلامى›› پيشگام بوده است. زيرا ميراث فرهنگى تاريخى مصر همواره اينگونه بوده و مصر فرقى ميان مذهبى و مذهب ديگر، قائل نمى‏شود. مصريان همگى از اول تا آخر بيش از همه مردم، به اهل بيت مهر مى‏ورزند و اين واقعيت به هيچ وجه تظاهر نيست... هر مصرى در دورترين نقطه جنوب يا شمال كشور به امام حسين (ع) و سيده زينب و همه اهل بيت دل بسته است. زمين بارور براى تقريب در مصر بود كه بيش از 50 سال پيش ‹‹جمعيت التقريب بين المذاهب الاسلاميه›› را ايجاد كرد و تلاشهايى صورت گرفت كه بخاطر آن مشايخ الازهر چون: شيخ شلتوت و شيخ مراغى و نيز شيخ عبدالعزيز عيسى و شيخ محمد مدنى و ديگران مبارزه كردند. مضافاً اينكه مجله ‹‹رسالة الاسلام›› گواه راستين اين مقوله است و شماره‏هاى منتشر شده اين مجله در 15 مجلد موجود است.

اين الگوى مصرى در اين زمينه پيشگام است و مى‏توانيم آن را در تمام كشورهاى اسلامى توسعه دهيم تا در آنجا نيز جمعيت‏هاى تقريب بين مذاهب اسلامى به وجود بيايد و به بار بنشيند، تا اين نزديكى تحقق بيابد. بنده با جناب شيخ محمد على تسخيرى اتفاق نظر دارم كه تقريب به معناى ذوب كردن مذاهب. ديگر نيست و نيز به معناى چيره ساختن مذهبى بر مذهب ديگر نيست. چه، هركس ديدگاه خود را دارد و اختلاف نظر انديشه اسلامى را غنا مى‏بخشد و مسأله اين نيست كه فكر كنيم هر اختلاف نظرى به معناى منازعه و شكاف است، خير! اختلاف نظر لازم است، ولى در كنارش تسامح هم بايد باشد. به اين معنا كه هر يك از ما به ديگرى حق اظهار نظر بدهد و به آن احترام بگذارد.

امام شافعى در اين باره مى‏گويد: ‹‹نظر ما نظر درستى است كه احتمال دارد اشتباه هم باشد و نظر ديگران نظر اشتباهى است، كه احتمال دارد درست باشد!›› بنابراين، مسأله اين نيست كه بنده نظرى دارم و بر ديگرى تحميل مى‏كنم و مى‏گويم مطلق است! اين امر به هيچ وجه جايز نيست: حق مطلقى كه جاى بحث در آن نيست!، بلكه فقط حق همان چيزى است كه در قرآن كريم و سنت پيامبر (ص) آمده، آن هم با دليل قطعى و سواى آن، اجتهاداتى بيش نيست. همه اشتباه يا درست مى‏گويند و كسى كه اجتهاد كرده و نظر اشتباه مى‏دهد، يك پاداش دارد و كسى كه اجتهاد مى‏كند و نظرش درست باشد، دو پاداش دارد.

از جمله مسائل ديگرى كه مطرح شده است، مسؤوليت حكومتها در پيام رسانى اسلامى است. در واقع تقريب يك مسأله سياسى نيست كه حكومتها متصدى آن باشند، بلكه علماى دينى و انديشمندان مسلمان هستند كه در توده‏ها تأثير مى‏گذارند، زيرا توده‏هاى امت، در هر مسأله دينى، طلب فتوا كرده و از علماى دين سؤال مى‏كنند نه از سياستمداران. در نتيجه علماى دينى بايد وظيفه خود را در اين خصوص به انجام برسانند تا اذهان مردم روشن شود، و با ارائه طريق تساهل و تسامح راه را بر همگان روشن سازند. اگر تساهل و تسامح به عنوان يك ارزش حكمفرما شود، به محو تمام رسوباتى كه همه ما مى‏شناسيم و تا كنون نيز همچنان پاره‏اى از آثار آن مشهود است، خواهد انجاميد.