در پيدايش اين حركت كه تحت عنوان: ‹‹دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه›› از قاهره فعاليت خود را آغاز كرده بود، شخصيت‏هايى چون: شيخ المراغى، شيخ عبدالمجيد سليم، شيخ محمود شلتوت، شيخ حسن البنّا، شيخ محمد محمد المدنى، شيخ عبدالعزيز عيسى، شيخ مصطفى عبدالرزاق از علماى مصر و الازهر، و آيت اللَّه بروجردى، آيت اللَّه شيخ عبدالحسين كاشف الغطاء، آيت اللَّه سيد محسن امين عاملى، آيت اللَّه سيد عبدالحسين شرف الدين، آيت اللَّه سيد هبة الدين شهرستانى، آيت اللَّه شيخ محمد جواد مغينه، آيت اللَّه شيخ محمد تقى قمى (از علماى شيعه ايران و عراق و لبنان) و همچنين شيخ امجد الزهاوى و شيخ آلوسى (از عراق) و حاج امين الحسينى (مفتى فلسطين) و شيخ على مؤيد (امام مذهب زيدى يمن) و... شركت داشتند و در مدت فعاليت خود، توانستند در ايجاد حسن تفاهم بين بزرگان و علماى مذاهب اسلامى، گام‏هاى بس مفيد و جاودانه‏اى را بردارند و در ايجاد وحدت اسلامى و رفع شبهات بين هواداران مذاهب اسلامى، نقش عمده و ارزشمندى را ايفا كنند.

متأسفانه به علت شرايط سياسى حاكم بر بعضى از كشورهاى عربى - اسلامى! و تغيير حكومت‏ها و سركوب حركت‏هاى اسلامى در اكثر بلاد، و درگذشت پيشتازان و طليعه داران تقريب در كشورهاى اسلامى - عربى، اين حركت اصلاح گرانه و بويژه، مركزيت آن در قاهره، دچار ركود و سپس تعطيلى كامل گرديد و در يك ربع قرن اخير، اين حركت در عمل، هيچ گونه فعاليت و كوششى نداشت.

... پس از پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، با تأسيس ‹‹مجمع جهانى تقريب بين مذاهب اسلامى›› در تهران و شركت جمعى از علماى مذاهب اسلامى در آن، حركت نوينى آغاز شد، اما متأسفانه غياب الازهر و عدم شركت فعال علماى مصر، در آن، نقطه ضعفى بود كه آثار منفى آن كاملاً در همه زمينه‏ها مشهود بود.

حضور اينجانب در ‹‹قاهره›› به عنوان مسؤول دفتر حفاظت منافع جمهورى اسلامى ايران (كه در دوران فترت و عدم روابط سياسى كامل، اداره امور نمايندگى سياسى ايران در مصر را به عهده دارد ) و استمرار انديشه‏هاى ‹‹طلبگى››، سبب شد كه به فكر احياى مجدد ‹‹دارالتقريب›› در قاهره باشم و براى همين منظور، ملاقاتهاى مشروحى با شيوخ و علماى محترم الازهر انجام گرفت و با حضور برادر مكرم استاد عبداللَّه قمى، (فرزند مرحوم علامه آيت اللَّه محمد تقى قمى كه طبق قوانين مصر، تنها وارث قانونى اداره دارالتقريب مى‏تواند باشد) در صحنه اقدام براى احياى انديشه تقريب، كار مقدماتى تشكيل يك ميزگرد انجام گرفت و به يارى خدا، چند ماه پيش، نخستين ميز گرد ‹‹تقريب بين مذاهب اسلامى›› در قاهره و با حضور شخصيت‏هايى چون: شيخ سيد محمد طنطاوى، (شيخ الازهر)، شيخ فريد واصل نصر (مفتى مصر) دكتر محمد حمدى زقزوق (از علماى الازهر و وزير اوقاف) و دكتر عمر احمد هاشم (رييس دانشگاه الازهر) و شيخ محمود فرحات (از مجلس اعلاى شيعه لبنان) و شيخ احمد بن مسعود السيابى (مفتى مسقط) و اينجانب (از ايران)، تشكيل گرديد و در اين ميز گرد يك روزه، مسائل بسيارى در راستاى اهداف تقريب بين مذاهب اسلامى مطرح شد كه اكنون، ترجمه كامل مباحث مطرح شده در اين اجلاس و يا ميز گرد، به مناسبت هفته وحدت در اختيار عموم قرار مى‏گيرد.

بى ترديد اگر همكارى جناب شيخ الازهر، و دكتر حمدى زقزوق و دكتر عبدالصبور مرزوق (رييس مجمع البحوث الاسلاميه) و مفتى مصر و برادر مكرم جناب استاد عبداللَّه قمى نبود، تلاش اين حقير ثمره لازم را نمى‏توانست به دنبال داشته باشد، اما يارى خداوند و نيت‏هاى پاك و روابط برادرانه، سبب گرديد كه نخستين ميزگرد در قاهره با موفقيت كامل همراه شود و ما اميدواريم كه هر چندى يك بار، ميز گردها و يا سمينارهاى مشابه ديگرى با شركت علماى همه بلاد اسلامى و همكارى الازهر شريف و دارالتقريب قاهره و مجمع جهانى تقريب در تهران، در كشورهاى اسلامى ديگر تشكيل گردد و علماى محترم بلاد اسلامى بتوانند راهكارهاى جديدى براى پيشبرد اهداف با توجه به توطئه‏هاى امپرياليسم و صهيونيسم بر ضد جهان اسلام و شبيخونهاى فرهنگى بر ضد مسلمانان، در پيش پاى امت اسلامى قرار دهند.

اين، تنها هدف ما از احياى انديشه تقريب در قاهره است و انتظار همكارى و تعاون در امر برّ و تقوا، تنها انتظارى است كه از برادران و دوستان مسلمان ايرانى و غير ايرانى داريم.

                                                                                * * *

... پس از اشاره به موضوع اين بحث و چگونگى پيدايش آن، قصد داشتم كه درباره شيوه‏ها و ادبيات تفاهم و تقريب بين مسلمانان و مذاهب اسلامى موجود در جهان اسلام، با نقل اسناد و مدارك و فتاوى علماى بزرگ الازهر شريف، درباره شيعه و تشيع، كه از زمان صدور فتواى مرحوم شيخ محمود شلتوت و پس از مكاتبات زياد با مرحوم آيت اللَّه بروجردى، در اختيار ما قرار گرفته است، ديدگاه‏هاى خود را مطرح سازم، اما متأسفانه كسالت شديد و عمل جراحى سنگين و بسترى شدن دراز مدت در بيمارستان دى در تهران، مرا از اين هدف بازداشت و فكر مى‏كردم كه اين بحث براى نشر در ‹‹هفته وحدت›› آماده نخواهد شد، (اگر چه ترجمه اصل مباحث ميزگرد را از قاهره آماده كرده بودم)، ولى وقتى بحث پرمايه برادر عزيز و ارجمند، سماحة العلامه الشيخ محمد على تسخيرى كه در اجلاس اخير الجزاير (فروردين ماه 1381) مطرح شده است، در بيمارستان به دستم رسيد، ديدم كه محتواى آن تقريباً شامل بسيارى از نكاتى است كه من در نظر داشتم آنها را به عنوان مقدمه در چاپ ترجمه فارسى مباحث ميز گرد قاهره، مطرح سازم و به رشته تحرير درآورم و حيفم آمد كه خلاصه آن ديدگاه‏ها - كه منطبق با ديدگاه‏هاى نويسنده اين سطور است - در اين مقدمه نقل نكنم. به ويژه كه برادر عزيزم آقاى تسخيرى، خود در اجلاس قاهره شركت داشت و در واقع سخنگوى همه ما در آن اجلاس هم بود!.

اينك، ضمن تشكر از آيت اللَّه شيخ محمد واعظ زاده و العلامة الشيخ محمد على تسخيرى، كه هر دو، بزرگوارانه دعوت اين جانب و استاد عبداللَّه قمى را پذيرفتند و در ميزگرد ‹‹قاهره›› شركت كردند، قسمتى از بحث جناب تسخيرى را كه مربوط به شيوه‏ها و ادبيات تقريب است، در اين مقدمه، براى استفاده عموم، نقل مى‏كنم:

                                                                                     * * *

درباره تفاهم و نزديكى مذاهب

... تفاهم و درك متقابل، چيزى است كه قرآن كريم، همگان را بدان فرا مى‏خواند و آن را نه تنها به دينداران بلكه به عموم افراد بشر، جز آنان كه راه ستم پيشگى و ستيزه جويى در پيش گرفته‏اند. توصيه مى‏كند. وقتى وارد عرصه اسلام مى‏شويم اين نكته از اهميت و تأكيد فزونترى برخوردار مى‏شود چرا كه اسلام، عرصه برادرى، وحدت، تسامح، پذيرش اصول اسلامى و تحمل اختلاف نظرهاى اجتهادى است كه در آن مسلمانان، در مورد اصول، اتفاق نظر دارند همچنان كه در خصوص درصد بالايى از احكام شرع نيز متفق القولند و در برخى نظامهاى اسلامى، از جمله نظام اخلاقى، تربيتى، معاملات و نظام جزايى و جز آن، اختلاف‏ها بسيار اندك و گاه نزديك به صفر است.

آرى، وقتى وارد عرصه اسلام و مسلمانى مى‏شويم كه قرآن كريم و نيز سنت نبوى شريف، همواره با تعبير يك سان ‹‹يا ايها الذين آمنوا›› از آن ياد مى‏كنند، و على رغم گوناگونى احتمالى راه‏هاى دريافت دين، از منبع واحدى تغذيه مى‏شود، و از سرنوشت واحد، تاريخ و سرگذشت يگانه، منافع و مصالح متحد و در عين حال يك شعار و يك سمت‏گيرى برخوردار است، در چنين عرصه و گستره‏اى، تفاهم داشتن و همرنگى، از بديهيات اوليه آن است و نياز به هيچ گونه استدلالى هم ندارد.

شبهه‏هاى موجود

من خداوند متعال را گواه مى‏گيرم كه هيچ كدام از اين شبهه‏ها، وارد نيست و از مرحله شبهه و گمان، فراتر نمى‏روند هر چند با اين كه گروهى اقدام به بررسى و مطالعه اين شبهات و كشف بى پايگى آنها نمايند، مخالفتى ندارم، ولى در اينجا لازم مى‏دانم كه به حقايق زير، اشاره‏اى بكنم:

يكم: وقتى مى‏بينيم كه قرآن كريم به مسأله گفتگو حتى با مشركان و اهل كتاب، اهتمام مى‏ورزد، چگونه مى‏توان تصور كرد كه تفاهم ميان مسلمانان را منع كرده باشد؟

دوم: بحث قرآنى و حديثى گسترده‏اى درباره مدارا، به عنوان صفتى پسنديده براى مسلمانان و كيفيت ارتباط آنان با ديگران وجود دارد كه در اينجا فرصتى نيست تا به تفصيل به آن بپردازيم.

سوم: بزرگان، سران و ائمه مذاهب، در كنار يكديگر مى‏زيستند و نزد همديگر درس مى‏خواندند و هر كدام از ايشان به دوران شاگردى نزد ديگرى، افتخار مى‏كردند، همچنان كه آنان هرگز ادعاى داشتن انحصارى حقيقت را نمى‏كردند، حال آن كه برخى پيروان آنان را مى‏بينيم كه حتى از تفاهم با ديگران نيز اجتناب مى‏ورزند.

چهارم: ما شاهد حركت تقريب مذاهب در دهه چهل (ميلادى) در الازهر بوده‏ايم كه بزرگان و علماى گرانقدرى در آن شركت داشتند كه جملگى از علماى بزگوار سنى و شيعه بودند كه پرچم تقريب را برافراشتند و در اين راه گام برداشتند، آيا مى‏توان گفت كه شبهه‏هاى ياد شده كه برخى از آنها ريشه‏اى هم هستند، از ديد آنها پنهان بوده است؟

مرحوم شيخ محمد محمد المدنى، مژده رسان گام ارزنده‏اى بود كه دانشگاه الازهر را با تدريس فقه شيعه اماميه و زيديه در بزرگترين دانشكده الازهر برداشت. و البته گام ديگر، در همان ايام با وارد كردن فقه اهل سنت در دانشكده معقول و منقول (دانشگاه تهران) از سوى ايران برداشته شد.

پنجم: حركت تقريب امروز پيشرفت گسترده و پذيرش همگانى شايسته‏اى داشته است، بهترين شاهد اين مدعا، اقدام بزرگترين مجمع فقهى يعنى مجمع فقه اسلامى جده، در ايجاد واحدى به نام ‹‹شعبة التقريب بين المذاهب الاسلاميه›› و نيز ايجاد و برقرارى فضاى همدلى و آزاد منشى در نشست‏هاى عمومى آن است كه نشان دهنده وحدت منابع و ديدگاه‏ها (در ميان مذاهب مختلف اسلامى) و آغوش باز پذيرش اجزاى مختلف جهان اسلام، نسبت به يكديگر است.

در همين راستا، در جمهورى اسلامى ايران نيز ‹‹مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى›› شكل گرفت كه در شوراى عالى آن، علمايى از مذاهب گوناگون اسلامى عضويت دارند و اين مجمع نيز به نوبه خود ‹‹دانشگاه مذاهب اسلامى›› را بنا نهاده است.

علاوه بر اينها، سازمان جهانى اسلامى علوم و تربيت (ايسكو) نيز ‹‹تقريب›› را به مثابه هدفى براى خود در نظر گرفت و كنفرانس‏ها و گردهمايى‏هاى متعددى در سرتاسر جهان، درباره آن برگزار كرد. مراكز علمى، دينى در كشورهاى اسلامى از جمله: مراكش، مصر، الجزاير، اردن، سوريه، لبنان، ايران، پاكستان، سودان، مالزى، اندونزى و... نيز در راستاى تأكيد بر همين حقيقت بود كه ميزگردها و كنفرانس‏هاى بين المللى برگزار كردند.

ششم: لازم است روشن گردد كه منظور ما از ‹‹اصول›› چيست؟ تا معلوم شود كه وقتى مى‏گوييم در اصول اختلافى وجود ندارد، يعنى چه؟ اگر مباحث تفصيلى مربوط به مرز اسلام و غير اسلام (مسلمانى و غير مسلمانى) را با استناد به آيات قرآنى و روايات شريفه، فشرده سازيم به اين نتيجه مى‏رسيم كه اين متون، موارد زير را به عنوان مرزهاى مسلمانى در نظر گرفته‏اند:

ولى با اين وصف، همگى اتفاق نظر دارند كه اگر چيزى در قرآن كريم يا سنت شريف نبوى ثابت گشت، بى هيچ ترديدى بايد آن را پذيرفت و بدان تن داد. لازم به يادآورى است كه برخى، تلاش دارند تا با يادآورى پيامدهاى اعتقاد به فلان نظر يا رأى فقهى، طرف مقابل خود را به خروج! از دايره اسلام سوق دهند. چنين روشى در اين عرصه و مادام كه طرف مقابل، چنين الزامى را نپذيرفته است، مردود است، زيرا اگر او اين لوازم را مى‏پذيرفت، با فرض ايمان به اصول ياد شده، لازم مى‏آمد كه از آن اعتقاد، دست شويد، در نتيجه نمى‏توان كسى را با اين استدلال كه به نظر مان لازمه فلان اعتقاد و پذيرش به همان رأى فقهى يا نفى اصول (يا يكى از اصول) اوليه دين است، از اسلام خارج كرد و بدين ترتيب مسأله اتهام به بدعت و شرك را براى هميشه بايد حل كنيم.

هفتم: روشن است كه منابع شرع از نظر همه مسلمانان، كتاب خدا و سنت نبوى است كه البته با اختلاف نظر در رابطه قرآن با سنت و يا اين كه مثلاً آيا سنت مى‏تواند احكام علم قرآنى را تخصيص بزند يا خير؟ منافاتى ندارد و نيز با اختلاف نظر در راه‏هاى دسترسى به سنت، و يا با اختلاف در دلالت تقرير نبوى، و يا بالاخره با اختلاف نظر در اين كه آيا پيامبر اكرم (ص) فرمانهاى خود را به اعتبار حاكم بودن صادر فرموده است يا پيامبر بودن؟

هشتم: ما از لحاظ شرعى، از حربه تهمت زنى و شك و ترديد و ايجاد شبهه در نظرات ديگران، منع گشته‏ايم.

نهم: حركت تقريب، همچنان كه كاملاً روشن است، هرگز در پى ادغام يا ذوب هيچ يك از مذاهب در ديگرى نيست، اين حركت بر اين باور است كه از يك سو، تمامى مذاهب ذخيره و ثروت اين امت و تمدن به شمار مى‏روند و از سوى ديگر، اعتقادش بر آن است كه ايده مذهب واحد، تنها يك پندار و ايده‏اى صرفاً خيالى است.(1)

دهم: احياى حركت تقريب، با توجه به توطئه‏هاى جهانى دشمنان اسلام و وسعت دامنه آن، يك ضرورت اجتناب‏ناپذير براى بيدارى و هوشيارى امت اسلامى است... در واقع احياى اين حركت يك وظيفه واجب عينى براى كسانى است كه توان احياى آن را دارند. و ما به يارى حق در اين راه گام مى‏گذاريم و از خداى بزرگ طلب يارى مى‏كنيم و از همه برادران مسلمان در همه نقاط جهان، انتظار همكارى و تعاون داريم.

امام خمينى (ره) بارها در بيانات خود اشاره و يا تصريح كردند: ‹‹دشمن، فرقى بين سنى و شيعه قائل نيست و خواستار نابودى همه مسلمانان است...›› و به همين دليل، اينك وظيفه همه ما مسلمانان - شيعه و سنى - ايجاب مى‏كند كه در قبال هجوم دشمن - قاتلان انبياء و آغاز كنندگان جنگ صليبى جديد! - با تمام توان به مقابله برخيزيم و در وحدت امت اسلامى بكوشيم و يقين داريم كه خداوند در اين راه، يار و ياور ما خواهد بود: ‹‹ان تنصروا اللَّه ينصركم و يثبت اقدامكم››.

(12 ربيع الاول 1423 ه - خرداد 1381 )

تهران: سيد هادى خسروشاهى