يا للعجب! استاد آشتياني هم بايد «امتحان» بدهد و هم رساله‌اي تاليف و ارائه نمايد تا آقايان! اجازه بدهند كه او تدريس كند! ولي استاد با سلاح علم و فلسفه به ميدان آمد و پس از شنيدن طرح جديد ناشي از عدم معرفت مسئولان دانشگاهي و فرهنگي آن زمان، با منزلت علمي وي، در عرض بيست روز كتاب: هستي، از نظر فلسفه و عرفان را كه يكي از عميق‌ترين مباحث فلسفي است، به رشته تحرير درآورد كه با تقريظ آيت‌الله رفيعي، به زيور طبع آراسته شد. متن آن تقريظ، چنين است:

بسم‌الله الرحمن الرحيم/ الحمدلله الذي انزل علي عبده الكتاب و آتاه الحكمه و فصل‌الخطاب منه البدو واليه المأب و صلي‌الله علي رسوله و خاتم‌انبيائه محمد و آله الاطياب، و بعد: فالذي يهم بيانه ولاينبغي سره و كتمانه ان جناب‌العالم الفاضل النحرير والمحقق المتأله الخبير عماد الفقهاء والمجتهدين و سيد‌الحكما والمتالهين المولي‌السيد جلال‌الدين الآشتياني بلغه‌الله سبحانه الي اقصي كرائم الامال و فضائل الاماني ممن كرع و ارتوي في‌العلم والحكمه‌ و تضلع بالفضل و غايه‌‌المعرفه‌ قرء علي الا ساتذه مافي عصره في‌المعقول والمنقول والمعارف اليقينه‌ والاصول العقليه‌ والفقه والاصول حتي بلغ نهايه المأمول و قرء علي برهه‌ من دهره في‌علم الفقه و المعارف الحكميه‌ والعلوم الحقيقيه سيما كثيراً من معضلات مباحث‌الاسفار عظم‌الله قدر مصنفه العلاهه و جد و اجتهد في‌استخراج حقايق العلوم العقليه والنقليه و دقائقها و استنباط رموزها و اسرارها حتي ان صار بحمدالله عالماً نحريراً و محققا خرّيتاً. ما هرا عريقا فهنئياً لجنابه تلك العطيه الكبري والنعمه‌ العظمي واوصيه ونفسي الخاطئه بمراعات التقوي و اقتفاء آثار الائمه الطاهرين صلوات‌الله و سلامه عليهم اجمعين فهم‌الهداه الي‌الله والادلاء الي مرضاته كماهو المشهود. من جنابه سّلمه‌الله تعالي و ان لاينساني من‌الدعا في‌الخلوات و مظان اجابه الدعوات والله سبحانه هوالولي للخيرات و رافع الدرجات حرره بيمنياه الداثره‌.

الاحقرابوالحسن الحسيني القزويني‌في شهر محرم عام 1380 ه-

در كنار احياي تراث و آثار و مآثر فلسفي كه با عنوان «منتخباتي از آثار حكماي الهي ايران» منتشر شد و داخل و خارج مورد استقبال اصحاب حكمت قرار گرفت، استاد به پژوهش در زمينه‌هاي مهم ديگر و احيا و شرح و تفسير و تعليقه زدن بر آثار بسيار معروف و يا مخطوط نيز همت گماشت كه از آن جمله مي‌توان به تصحيح شرح فصوص الحكم جندي و مقدمه قيصري اشاره كرد. استاد آشتياني در اين اثر بزرگ و ارزشمند، بسياري از نكات ناگفته را روشن و تبيين نموده و ديدگاههاي مكاتب مختلف عرفان اسلامي را بر همديگر عرضه نمود و به داوري پرداخته است. بايد گفت: تسلط استاد آشتياني در فلسفه‌ و عرفان به وي اجازه مي‌داد مجهولات و معضلات كوچك و بزرگ دنياي فلسفه را به مدد استدلالهايي نو و قلمي روان براي جويندگان راه سعادت روشن كند. البته بايد اشاره كرد كه علي‌رغم قابليت والاي استاد در عربي نويسي و توانايي بي‌ترديد در تاليف به زبان عربي،‌او تنها به زبان فارسي نوشت؛ چه، او معتقد بود كه لازم است زبان فارسي را كه قابليت‌هاي فراواني در زمينه ارائه و بيان معارف حكمي و فلسفي دارد، تقويت نموده و در جهان گسترش داد و از همه ظرفيت‌هاي آن بهره برد.

دليل ديگري كه استاد آشتياني را به اين اهتمام وامي‌داشت، اهتمام خاص او براي تربيت دانشمندان جوان كشور بود. استاد آشتياني نسبت به مهجور ماندن علوم عقلي و معارف عالي حساسيتي ويژه داشت؛ بنابراين يكي از وظايف خود را تربيت دانشجوياني مي‌دانست كه بتوانند در قلمرو اين مسائل به مرحله جديد و حدي قابل قبول برسند.

جالب است كه حجم بسيار زيادي از گفتارهاي عمومي و نوعاً انتقادي او در خصوص نحوه گزينش دانشجوهاي فلسفه و عرفان است. استاد آشتياني از اينكه تنها برخي از استعدادهاي خاص به دنياي فلسفه رهنمون مي‌شدند و استعدادهاي توانمند به رشته‌هاي صنعتي و فني اختصاص مي‌يافتند، آشكارا ناخرسند بود. و ناخرسندي خود را به بهانه‌هاي گوناگون اعلام مي‌داشت و با وجود عدم اجابت به خواست عقلاني وي، هرگز نااميد نشد و دست‌ از كار نكشيد.

همه كساني كه به نحوي با استاد ارتباط داشتند، مي‌دانند كه او در زمينه تربيت دانشجويان و طلاب و دارندگان استعداد، از هيچ كوششي فروگذار نمي‌كرد. رمز بسياري از دوستي‌ها و رفاقت هاي او با اهل فلسفه و دوستداران حكمت و حتي اهل قلم به‌طور كلي، در اين نكته نهفته بود كه همواره دنبال استعدادهاي فعال مي‌گشت كه در نفس جوان‌ها پنهان بود. بي‌جهت نبود كه او هرگز كسي را نمي‌راند و نسبت به رفاقت و مهرباني با طلاب و دانشجويان كمال اهتمام را داشت. كم نبودند جوان‌ها و دانشجويان وطلابي كه هرگز به لحاظ علمي و فلسفي و عرفاني درحد شاگردي او نبودند، ولي آشتياني به گرمي از آنها استقبال مي‌نمود و دستشان را با محبت و صميميت مي‌فشرد و آنان را به تحصيل علوم عقلي و نقلي تشويق مي‌كرد.

حضور او در دانشگاه مشهد كافي بود تا مشعل فلسفه را در آن خطه خاص شعله‌ور نگاه دارد. براي اين منظور او در كنار حضور علمي در دانشگاه، تدريس در حوزه‌هاي علميه مختلف مشهد را تجربه كرد و تا پايان عمر و چند سال پيش از ارتحال، هرگز درس و بحث حوزوي را ترك ننمود. هدف والاي آشتياني روشن نگاه داشتن مشعل حكمت در حوزه‌ها بود و براي اين هدف والا از هر وسيله‌اي كمك مي‌گرفت. ارتباط او با جريان‌هاي رسمي حكمت و فلسفه، نشان دهنده علاقه او به حركت‌هاي فكري بود و اگر نيز در مواردي در رابطه با بسط و توسعه فلسفه به خواسته‌هاي رجال مرتبط با حكومت، پاسخ مثبت مي‌داد - كه در شأن او نبود - علت شاگرد پروري و احترام به كاروانيان دانش بود، والاّ او چه نيازي داشت كه با مجله‌اي تازه نفس و يا گمنام كه فاقد شهرت بود، همكاري نمايد و دهها صفحه مطلب در آن بنويسد و يا همكاري با فلان مقام رسمي را، در زمينه‌هاي علمي - فلسفي بپذيرد؟ بلندنظري، در كنار وسعت روح سبب شده بود كه نسبت به آنچه در پيرامونش مي‌گذشت، بي‌اعتنا نباشد. نقدها و تحليل‌هايي كه از او درخصوص اشخاص و جريان‌ها برجاي مانده است،‌ به خودي خود نشان‌دهنده اين واقعيت تواند بود كه استاد فقيد همواره از جولان فكري و تحرك عقلي و نشاط علمي برخوردار بود. تأمل در اظهار نظرهاي او در خصوص مسائل گوناگون نشان‌دهنده اين موضوع مهم است كه استاد همواره به رشد جامعه و تكاپوي همه جانبه مي‌انديشيد و مي‌كوشيد تا به هر مقداري كه مي‌تواند، نقش خود را در سازندگي عناصر مفيد ادا كند. شرح و بسط و تبيين اين موضوع نيازمند نگارش مقاله‌اي جداگانه است و به تنهايي مي‌تواند بخش مهمي از حيات و هويت اين فيلسوف بي‌همتاي معاصر را براي همگان روشن نمايد، چه گفته شده است كه مجالس عمومي او و گفتگوهاي آزادش «درس خارج رجال» بود!

سهم او در ايجاد حركت در بدنه فكر فلسفي معاصر در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، در داخل و خارج، علاوه بر كارهاي ارزشمندي كه انجام داد و امروز در آثار و نوشته‌هايش قابل مشاهده است، در حمايت‌ها و ارشادها و مساعدت‌هايي قابل مشاهده است كه درخصوص همه دارندگان استعداد و قابليت به انجام رساند. اين سهم بيش از آن است كه در اين اجمال به آن پرداخته شود؛ چه، به گواه آنچه در اين مدت زمان كوتاه پس از فقدانش بر زبان‌ها آمده و بر خامه‌ها جريان يافته است، آشتياني به عنوان «پدر حكمت و فلسفه معاصر در ايران» توانست يكي از عميق‌ترين و پايدارترين جريان‌هاي روشنگرانه را به حركت در بياورد. در اينكه اين جريان به فلسفه ديرپاي اسلامي و خصوصاً آخرين نمود آن «حكمت متعاليه» تعلق داشت ترديدي نيست، موضوع اين است كه با وجود استاد آشتياني، هرگز بهانه‌اي براي بي‌اعتنايي و كم‌اعتنايي به اين فلسفه ژرف وجود نداشت و حضور او كافي بود تا كسي درخصوص حقانيت اين حكمت ترديدي به خود راه ندهد و اين نقش را هرگز نمي‌توان دست كم گرفت؛ زيرا مردي پشت آن ايستاده بودكه با اخلاص كامل چندين دهه از مراحل زندگي خود را بر سر آن نهاد و تا پاي جان كوشيد و توانست در زمينه احياي نفوس و تحقيق و تصحيح متون فلسفي - عرفاني اصيل و شناساندن فيلسوفان زبده، يكي از گام‌هاي بلند اين مسير را بردارد.‌‌ ‌و در احياي نفوس و تربيت عناصر مفيد و ارجمند و همكاري با فرهيختگان دگرانديش، براي جلب و جذب آنها به سوي معنويت محض، پيشگام باشد. ‌

يكي از اين شخصيت‌هاي فرهنگي درباره تاثير معنوي آشتياني زندگي علمي وي چنين مي‌نويسد: سيدجلال‌الدين آشتياني شاگرد علامه طباطبايي و قزويني بود.

هرگز از تحسين فضايل فكري و والاي قزويني فرو نمي‌گذاشت و او را بزرگترين فيلسوف معاصر و ملاصدراي زمانه ما مي‌دانست. رابطه من با آشتياني بسيار روان بود. از آنجاكه فاصله سني‌مان چندان زياد نبود، مي‌توانستيم رابطه‌اي صميمانه و رفيقانه داشته باشيم. هرازگاه در مشهد به ديدارش مي‌شتافتم. در دانشگاه مشهد استاد فلسفه بود. هر بار نيز كه به پايتخت مي‌آمد، با يكديگر ديدار مي‌كرديم و يك بار هم در خانه من اقامت كرد. به ياد دارم كه در آن دوران درباره روابط هند و اسلام كار مي‌كردم و بايد فصوص الحكم ابن عربي را مي‌خواندم و مي‌فهميدم. آشتياني در درك اعماق باورنكردني اين اثر عمده عرفان نظري به من ياريها داد. منظماً در خانه يكي از دوستان به ديدارش مي‌رفتم. چاي مي‌نوشيديم، گپ مي‌زديم، و سپس وقتي به قسمت‌هاي دشوار كتاب مي‌رسيديم، او آنها را به فارسي برمي‌گرداند و همزمان چنان تفسيرهاي عالمانه‌اي به آنها مي‌افزود كه معاني‌شان را در همه ابعاد مي‌گسترد. استادي و احاطه او حيرت‌انگيز بود. همه كنج و كنارهاي سنت را - از فلسفه ابن سينا تا سنت اشراق و تا مكتب ملاصدرا - خوب مي‌شناخت. همچنين در متون فلسفي گمنامي كه هنوز به شكل نسخه خطي بودند، تبحري عميق داشت. از آن گذشته برده كار بود. تفسيرها، انتشارات، تصحيح و تنقيح متون پيچيده پشت سر هم از قلم او صادر مي‌شدند. هنگامي كه كربن طرح عظيم خود را براي تدوين تذكره‌اي از فيلسوفان ايراني از قرن يازدهم هجري تا زمان معاصر درافكند، از آشتياني دعوت به همكاري كرد. آشتياني همه وقت و همت خود را وقف اين كار كرد و اگر پركاري‌اش نبود، اين طرح هرگز به انجام نمي‌رسيد. اگرچه مرگ كربن اين طرح را متوقف كرد، بافت كلي اثر به پايان رسيده بود. دو جلد از كتاب منتشر شده، جلد سوم به پايان رسيده، و جلد چهارم در دست انجام بود.

از بركت اين ديدارهاي استثنايي و اين دوستي‌هاي سرشار از عصاره حكمت قديم ايران، در گذار ساليان خود را از معنويت كشورم مي‌انباشتم. بايد بگويم كه كار من از مقوله اسلام‌شناسي نبود؛ چنان كه امروز خود را هندشناس نمي‌دانم. آنچه در اين ديدارها برايم ارزش داشت، روح و نفس و همدمي اين بزرگان بود كه آن را به من مي‌دميدند. هيچ آرزويي جز فهميدن نداشتم.»(كتاب «زير آسمانهاي جهان»، داريوش شايگان، چاپ سوم، نشرفرزان، تهران، 1386، ص 74.) و اين، البته يك نمونه بود.‌

                                                                                 ***

وقتي در بررسي ابعاد پاياني زندگي استاد متمركز مي‌شويم، بزرگترين نكته‌اي كه توجهمان را جلب مي‌كند، اين است كه او به همه آنچه از سر عقل و قلب شناخته بود و به آن عشق مي‌ورزيد تا آخر عمر وفادار ماند. آري او وفاي كامل بود، به دور از هر نوع ترديد و سرگشتگي و تحير؛ امري كه امروزه كمتر يافت مي‌شود! استاد جلال‌الدين در آغاز سال 1384 خورشيدي بار حيات خود را به سر منزل مقصود رساند، تا مگر اين شعله بي‌قرار ديگر بار از كانون نفسي ديگر فروزان شود و مايه اعتلاي فرهنگ و تمدن انساني و اسلامي اين مرز و بوم گردد.

رحلت استاد آشتياني بي‌گمان يكي از خسارتهاي علمي بزرگي بود كه حوزه‌هاي علميه و مراكز فرهنگي و موسسات دانشگاهي با آن روبرو شدند. اين استاد بزرگ با فقدان خود معلومات خويش را نيز با خود برد و آنچه اينك از او براي ما باقي مانده است، پس از آثار افتخار آميزش، انبوهي از خاطرات نيك و درخشاني است كه ذهن را همواره به‌خود مشغول مي‌دارد!‌رضوان حق جايگاه او باد.