با افزایش نفوذ قدرت های خارجی در ایران و تلاش مستمر آنان برای سلطه همه جانبه بر ایران و استثمار مردم، علما علاوه بر مبارزات ضد استبدادی برای حفظ کیان اسلامی و نبرد با استعمار وارد میدان مبارزه با بیگانگان شدند. در این باره صدور فتاوای جهادیه در دور دوم جنگ های روسیه تزاری علیه ایران و حتی حضور عده ای از مراجع در میدان نبرد هم بر همین اساس شکل گرفت. پس از آن هم همه حرکت های آزادیخواهانه ای که در تاریخ معاصر ایران روی داده، با حضور و هدایت علما و مراجع بوده است.

در این میان آذربایجان به دلیل موقعیت استراتژیک و همجواری با دو امپراتوری فزون خواه عثمانی و روسیه تزاری و تهاجم های گسترده بیگانگان برای از بین بردن دولت شیعی صفوی، به صحنه رویارویی با سلاطین عثمانی تبدیل شد. آنچه این خط را در حفظ استقلال پابرجا می ساخت، رهنمودهای روحانیون و روحیه دینی و باورهای مذهبی بود و به همین دلیل است که آیین ها و مراسم مذهبی در آذربایجان، گسترده تر و عمیق تر از سایر نقاط کشور برگزار می شده و پر واضح است که وجود چنین روحیه و غیرت دینی نتیجه مساعی علما و مراجع دینی این سامان بوده است. در نهضت مشروطیت همچنان که آذربایجان پیشتاز بود، علمای این سامان هم در تحقق اهداف عالیه آن از پیشگامان به حساب می آمدند، به ویژه آنکه تبریز مقر ولیعهد و دارالسلطنه ایران بود، از این رو حرکت و خیزش تبریز در پیشرفت و پسرفت نهضت عدالت خواهی تأثیر عمده ای داشت. علمای آذربایجان از جمله حضرات آیات سید ابوالحسن انگجی، میرزا صادق آقا مجتهد، میرزا حسن مجتهد و سید احمد خسروشاهی (1) از حامیان اولیه نهضت عدالت خواهی بودند. در میان آنان شهید میرزا علی ثقه الاسلام تبریزی جایگاه ویژه ای دارد.

امام خمینی در یک سخنرانی به سوابق تاریخی آذربایجان اشاره دارند که نقل جملاتی از آن بی مناسبت نخواهد بود:

«آذربایجان همیشه طرفدار اسلام بوده و در هر قضیه ای که پیش آمده پیشقدم بوده است، برای رفع ظلم پیشقدم بوده است. آذربایجانی که در صدر مشروطیت ستارخان و باقرخان اش (2) آن زحمات را کشید، بعد خیابانی (3) آن کارها را کرد. در زمان ما از آذربایجان قیام شد بر ضد رضاخان. مرحوم آمیرزا صادق آقا (4) و مرحوم انگجی (5) و بعضی دیگر از علمای آذربایجان قیام کردند. تبعید شدند. مدت ها تبعید بودند... آذربایجان همیشه در صف اول واقع بوده است برای مخالفت با اشرار و برای پیشبرد اهداف اسلام». (6)

در واقع باید گفت ثقه الاسلام از جمله نظریه پردازان برجسته مشروطیت است که نظریات وافکار عالمانه او در میان صاحب نظران عصر مشروطه نمونه و قرینی ندارد. از جمله زمانی که مشروطه خواهان افراطی خواهان تقلید کورکورانه از غرب و نشر اندیشه لائیک بودند، وی به بومی سازی نظریه پردازی مشروطه پرداخت.

ثقه الاسلام تبریزی علاوه بر جایگاه علمی و نظری در میان اندیشه ورزان مجتهد، در هدایت مبارزات ضد استبدادی و ضد استعماری مردم تبریز نقش مؤثر و مهمی به عهده داشت. وی به رغم آنکه به نوعی اخباری گری وابسته بود و خاندانش از رؤسای معروف شیخیه محسوب می شدند، ولی در جریان نهضت عدالت خواهی همراهی و نزدیکی ستودنی با علمای اصولی داشت و از ایجاد اختلاف بین مردم و علما به شدت هراسان بود و تلاش می کرد از بروز آن جلوگیری کند. وی اقدامات افراطی و مهار گسیخته بعضی از مشروطه خواهان را برای نهضت و مردم مضر می دانست و با آن مخالف بود و بر همین اساس فرقه سوسیال ـ دموکرات قاتل شهید سید عبدالله بهبهانی را مأمور ترور وی کرد. (7)

مبارزات بی امان ثقه الاسلام در ایجاد وحدت بین روحانیت و نیروهای هوادار نهضت عدالت خواهی مشروطیت باعث شده بود که همه نیروها و علما احترام خاصی برای وی قائل شوند و او نیز در عمل فرقی بین علمای اخباری و اصولی قائل نبود و روابط صمیمانه و مخلصانه ای با همه بزرگان و علمای معروف تبریز داشت. ثقه الاسلام علاوه بر تشکیل مجالس تبلیغی و اداره مبارزات ضد استبدادی، مبارزه با نیروهای اشغالگر و تدریس و تبلیغ، به تألیف آثار گرانسنگی نیز پرداخت که هر کدام به نوبه خود دارای ارزش تاریخی خاصی است. از آن جمله کتاب «مرآت الکتب» است که در کتابشناسی شیعه در ردیف «کشف الظنون» حاجی خلیفه قرار دارد.

در سال 1370 در فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر که با مدیریت و مسئولیت اینجانب، در حوزه علمیه قم، مرکز بررسی های اسلامی منتشر می شد، با توجه به کثرت موضوعات تاریخی که به آنها پرداخته نشده بود و یا ضرورت آشنا شدن نسل جوان معاصر با شخصیت های برجسته و فرهیخته در همه زمینه های علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تصمیم گرفته شد ویژه نامه هایی درباره عده ای از آنها تهیه، تدوین و چاپ شود... با این هدف نام پنجاه تن از شخصیت های مورد نظر انتخاب و قرار شد ویژه نامه ای درباره هر یک از آنها منتشر شود. در هیمن راستا سه ویژه نامه درباره پیشروان: مکتب تفکیک (تألیف استاد محمدرضا حکیمی)، امام موسی صدر (شامل مقالات عده ای از شخصیت های داخلی و خارجی)، استاد مهرداد اوستا (شاعر متعهد و ناشناخته) تهیه، منتشر و چاپ شد. برای تکمیل و ادامه هدف، اسناد و مدارک و مقالات بسیاری درباره دیگر شخصیت های مورد نظر آماده شد تا به تدریج برای چاپ آنها اقدام شود.

خوشبختانه همان زمان دو ویژه نامه درباره دو شخصیت برجسته شهید شده در تبریز تنظیم و تقریباً آماده شد که پس از انتشار 24 شماره و 3 ویژه نامه با تعطیلی غیر اختیاری فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر مصادف شد و مجلدات آماده شده ویژه نامه ها منتشر نشده باقی ماند. از آنجا که کتاب شهید ثقه الاسلام و شهید محمد خیابانی آماده شده بود به دنبال فرصتی بودیم که به نشر آنها اقدام کنیم، اما کثرت اشتغال و اسفار و دوری از بلاد مانع از این اقدام شد. اکنون که به همت مرکز اسناد انقلاب اسلامی این دو کتاب به دست چاپ سپرده می شود، بر خود لازم می دانم که از دوست گرامی و برادر ارجمندم مرحوم حجت الاسلام والمسلمین جناب شیخ داود الهامی که در تنظیم نهایی این کتاب در مرکز بررسی های اسلامی همکاری کرد، یادی کنم که اگر این تعاون نبود، کتاب به این شکل و محتوا آماده چاپ نمی شد.