مقدمه: پیروزی جمعیت اخوان المسلمین مصر در انتخابات سال جاری آن کشور را ـ 2005 م ـ باید در حقیقت جشن هفتاد و هشتمین سال پایداری و استمرار این حرکت اسلامی در صحنه سیاسی جامعه مصر به حساب آورد... وضعیت و تحولات مصر و جهان عرب و مسلمان در اواخر دهه بیست میلادی بر ضرورت پدید آمدن یک جنبش نوین اسلامی تأکید داشت و شیخ حسن البنا این جنبش را به وجود آورد و آن را «جنبش بیداری و نجات» نامید. شیخ حسن البنا زمانی سازمان خود را تأسیس نمود که مصر تحت سلطة ظالمانه و استعماری انگلیس و حاکمیت درباری وابسته به آن، بسر می برد البته تأسیس جمعیت اخوان المسلمین در اوایل دهه سی قرن بیستم ـ 1928 م ـ یک حادثه و واقعه استثنایی و خلاف طبیعت و وضعیت جامعه مصر نبود، بلکه به قول «طارق البشری»1 یک نوع «استمراریت تاریخی» بوده است و این برخاسته از یک نهضت اسلامی عام که از قرن نوزدهم آغاز گردیده بود، به شمار می آید... نبرد اخوان علیه غربزدگی در حقیقت بخشی از «برخورد تمدنی» با «فرهنگ تحمیلی» استعماری و مرحله ای از مبارزه علیه استعمار انگلیس بوده است. البشری در کتاب خود می گوید: مبارزات اخوان المسلمین علیه فرهنگ استعماری هدفمند بوده و تلاشی برای استقلال و آزادی مصر بوده است. و اکنون پس از سال های زیاد و طولانی، حجم زیان ها و ویرانگری های تهاجم و شبیخون فرهنگ استعماری را بر هویت ما و روح فرهنگ ما، درک می کنیم.2 جریان اسلامی و فرهنگ آن، از دوره فتح اسلامی تا حمله استعمارگران فرانسوی و انگلیسی، بر جامعه مصری و جهان اسلام بطور عام چیره و حاکم بود، ولی همزمان با تسلط استعمار هسته های اولیه اندیشه ملی گرایی در مصر و جهان اسلام پدید آمد و پس از اندک زمانی، این اندیشه و جریان وابسته به آن رقیب و گاهی دشمن جریان اسلامی گردید. درباره علل پدید آمدن حرکت اخوان المسلمین و تاریخچه آغازین تأسیس آن، دو جریان فکری اسلامی و لیبرال سکولار، دچار اشتباه شده اند: جریان فکری لیبرال غربگرا، تأسیس و پیدایش این جماعت را بازتاب و عکس العمل جامعه اسلامی مصری در قبال جریان و موج ویرانگر غربگرایی و چیرگی جریان غربزدگی می داند. و اشتباه جریان اسلامی اینست که یک هاله قدسی و اعجاز پیرامون تولد و تداوم این جنبش اسلامی (اخوان المسلمین) مطرح می کند. در حالیکه شکوه و عظمت اندیشه اخوانی در استمراریت جریان اندیشه اسلامی، در تجددگرا بودن آن است و این استمراریت و تداوم در حقیقت صیرورت و حرکت یک امت زنده برای مقابله با سلطة بیگانه و عوامل آن و همچنین جمود و بستن باب اجتهاد می باشد. اصولاً می توان گفت که حرکت اخوان المسلمین در حقیقت خلاصه و چکیده جریان های اسلامی پیشین بوده است که عبارت بودند از:
الف: جریان پان اسلامیسم و احیاء خلافت اسلام
ب: جریان حزب ملی مصر به رهبری فکری مصطفی کامل و محمد فرید و عبدالعزیز جاویش
ج: جریان تجددگرا به رهبری جمال الدین حسینی (اسدآبادی) و شاگردانش همچون محمد عبده، رشید رضا و برخی از شیوخ روشنفکر الازهر.
دکتر محمد عماره استاد و محقق جریانات فکری و اندیشه ای مصر و جهان اسلام، درباره نهضت اخوان المسلمین به رهبری حسن البنا می گوید: این نهضت در حقیقت امتداد نهضت احیای اسلامی معاصر بوده و حلقه ای از جنبش پان اسلامیسم بوده و پرچمدار آن سید جمال الدین اسدآبادی و شاگردانی همچون محمد عبده و رشید رضا ـ که در مکتب سید پرورش یافته ـ بودند و جنبش اسلامی را همچون امانتی تحویل حسن البنا دادند3 . و خود حسن البنا در کتاب خاطرات خود حرکت اخوان را در استمرار راه جمال الدین و عبده می نامد.4 حسن البنا زمانی سازمان اخوان المسلمین را تأسیس کرد که جریان اصلاح طلب اسلامی دچار ضعف شده بود و از همین جا، شیخ حسن البنا عوامل و علل ضعف جنبش را موشکافانه بررسی کرد و شیوه سید جمال الدین حسینی اسدآبادی در کار سیاسی و شیوه محمد عبده را در کار پرورشی و تربیتی بکار بست. طارق البشری در کتاب دیگر خود5 می گوید که اخوانی ها در تحرک سیاسی و فرهنگی خود در تکاپوی استمراریت جریان اصلاح طلبی پیشین اسلامی بودند. و «دهکمچیان» در کتابش «بنیادگرایی اسلامی» نظر البشری را تأیید می کند و می گوید: حسن البنا با تأسیس جمعیت اخوان المسلمین جانشین جریان های پیشین و جنبش میانه رو رشیدرضا، گشت. حسن البنا ساختار فکری و اصول سازماندهی و شیوه تاکتیک های حرکت اخوان المسلمین را بطور ماهرانه و بر اساس خواسته های اسلامی جامعه مصری و مقتضیات زمانه و محیط منطقه ای و بین المللی بنیان نهاد. طارق البشری در این زمینه می گوید: سید جمال الدین حسینی اصول اندیشه اسلام مجاهد را پایه گذاری نمود و محمد عبده مسیر را ادامه داد و اندیشه نوگرایی و تجدد در فقه و تفسیر را تحکیم بخشید و شیخ محمد رشید رضا میان تجددگرایی، سلفی گری و تعاطی و تعامل با سیاست های ملی پیوند زد! و به دنبال آنها، حسن البنا با تأسیس اخوان المسلمین، شمولیت اسلام و ارتباط ناگسسته میان عقیده ـ شریعت و سیاست و پیوند میان اندیشه و سازماندهی جنبشی را بطور عملی، هویدا ساخت و نبوغ و مهارت عقلی و عملی خود را با پیوند زدن میان اندیشه های جامعه الازهر و عرفان صوفی و اقدامات ملی حزب ملی مصر، به اثبات رساند.6
یکی از پرسش های اصولی درباره اخوان المسلمین اینست که عوامل و علل تداوم و استمرار حضور این حرکت، علی رغم سری ضد ملی بهای وحشیانه و ضد بشری: ملک فاروق، جمال عبدالناصر و انورالسادات و حاکمیت های ضد ملی کشورهای عربی و جامعه مصر و جهان اسلام و عرب، کدامند؟ این مقاله تلاش دارد به این پرسش پاسخی کوتاه و مناسب بدهد. با بررسی مراحل تاریخی و روند رشد و نمو این تشکیلات، به نظر می رسد رمز و راز استمرار و علل بقا و تداوم این حرکت در عوامل و مسایل زیر نهفته است:
1 ـ اصول و پایه های ایدئولوژیکی اخوان:
اخوانی ها اساس و بستر عقیدتی تشکیلات خود را از اصول و مبانی دین اسلامی اخذ کرده اند. به اعتقاد آنها فرد، خانواده و جامعه اسلامی می بایستی در رفتار و تعامل و زندگی کردن در راستای رضایت خداوند و پرهیز از ناخشنودی پروردگار حرکت کنند و نقش انسان باید همیشه در کسب کرامت و تعالی، در حرکت باشد. انسان مسلمان باید به رستاخیز و حساب و کیفر اخروی اعتقاد داشته باشد. تربیت نسل جدید بر اساس اسلام، بیمه کننده امروز و فردای امت اسلامی است. از دیدگاه اخوان المسلمین تشکیل و تکوین «خانواده صالح» به تشکیل یک «جامعه اسلامی» سالم کمک می کند. به نظر اخوانی ها، امت اسلامی باید بر اساس مشترکات دینی متحد گردد، چرا که «امت» منبع قدرت ها است و اساس و هدف حکومت، باید بر عدل و حیات طیبه استوار باشد و نظام شورایی فضای دیکتاتوری و استبداد را از بین می برد. جامعه اسلامی در بعد اقتصادی از نظر اصول اعتقادی اخوان المسلمین، باید بر اساس فقه و شریعت اسلامی حرکت کند و در این راستا مبانی اقتصاد اسلامی از دید اخوانی ها چنین است:
الف ـ روند اقتصادی نباید در اختیار و انحصار طبقه اغنیا باشد.
ب ـ باید با رباخواری ـ ملی یا دولتی ـ مبارزه کرد.
ج ـ احتکار و گرد آمدن ثروت در دست طبقه ای خاص! ممنوع گردد.
د ـ باید به اصل مالکیت که در خدمت جامعه و پایبند به شرع خداوند باشد، احترام گذاشت.
از لحاظ جهان بینی سازمان اخوان المسلمین در گرو تعصبات مذهبی مذاهب اسلامی قرار نگرفته و میان فرق و مذاهب اسلامی رویکرد وحدت خواهی میان امت اسلامی را پیشه کرده است. اخوانی ها نقش مهمی در روند تقریب بین مذاهب ـ میان اهل سنت و پیروان مذهب اهل بیت ـ داشته اند7 و پیروان این گروه در تلاش هستند از افقهای تنگ تعصب مذهبی رها و غیرت اسلامی را در وجدان و اخلاق خود ریشه دار نمایند.
این گروه تاکنون توانسته است خود را از تکفیر و یا تفسیق دیگران دور سازد.
2 ـ شیوه ها و راهکارهای گروه
اخوانی ها بر این باور هستند که شیوه ها و راهکارهای تشکیلات آنها با طبیعت اصول و مرامنامه شان منسجم و هماهنگ است و اهداف خود را در تجدید و احیای اسلام و تحقق اهداف عالیه آن در کلیه سطوح می دانند.
این شیوه از دید آنها باید با مقتضیات زمانه و نیازهای جامعه انسجام و هماهنگی داشته باشد. حفظ اصالت و هویت و فرهنگ اسلامی بستر تبلیغات این گروه است. از دید اخوانی ها آموزش و تربیت اسلامی فرد مسلمان، گام اول تکوین خانواده و جامعه اسلامی است، لذا تربیت افراد، اساس و زیرساختار فعالیت است. در این چارچوب اخوانی ها بر این باور هستند که شیوه های تشکیلاتی باید بر اساس درک صحیح از جامعه و فرد باشد و به کلیه نیازهای او پاسخ بدهد و کلیه درهای فتنه و تشکیک را ببندد.
3 ـ خصوصیات دعوت اسلامی
اخوانی ها خصوصیات و شاخص های بارز دعوت خود را چنین بیان می کنند:
الف ـ دعوت سلفی: آنها به بازگشت به سرچشمه زلال اسلام و به پیروی از کتاب خدا و سنت رسول خدا دعوت می کنند.
ب ـ طریقت سنی: پیروان خود را به پیروی از سنت محمدی(ع) دعوت می کنند.
ج ـ حقیقت تصوف: اساس عمل انسان باید بر اساس خیرخواهی و طهارت باطن و صفای دل و عشق به خداوند و مواظبت و تداوم بر فعل خیر و پرهیز از منکر، باشد.
هـ ـ انجمن سیاسی: آنها خواهان اصلاح حکومت در داخل کشورهای اسلامی و همچنین خواهان تربیت امت اسلامی در راستای حفظ کرامت و عزت و وحدت و هویت اسلامی آن هستند.
و ـ باشگاه ورزشی: اخوانی ها اعضا و پیروان خود را به حفظ توانایی جسمی و ورزیدگی بدنی خود سفارش می کنند و به اعتقاد آنها مؤمن قوی بهتر است از مؤمن ضعیف!...
ز ـ انجمن علمی و فرهنگی: به اعتقاد آنها اسلام انسان را به آموختن علوم سفارش نموده و باید انسان مسلمان از لحاظ فرهنگی و علمی در سطح بالایی قرار گرفته و افتخاری برای امت اسلامی باشد.
ح ـ اندیشه اجتماعی: اخوانی ها به قضایا و مشکلات جامعه و مردم اهتمام زیادی می ورزند و پیروان خود را به فعالیت اجتماعی و همکاری با مردم هدایت و سوق می دهند.
4 ـ برخی از شاخص های تشکیلاتی:
اخوانی ها طی 78 سال گذشته توانسته اند با بسیاری از آفت های حزبی و تشکیلاتی مبارزه نموده و سازمان و خود را از تبعات و زیان های آن برهانند از جمله شاخص های سازمانی اخوانی ها عبارتند از:
الف: پرهیز از موارد اختلاف فرقه ای و فقهی و احترام به فرهنگ اختلاف نظر سالم نهادینه و مبارزه با تعصب و جمود فکری!
ب: افراد خود را از خودنمایی حزبی و تکبر و نخوت تشکیلاتی، با آموزش های ممتد بر حذر می دارد.
ج: اخوانی ها همواره سعی داشته اند با آفت های تحزب و تعصب سازمانی مبارزه کنند.
دـ تقویت روحیه کار گروهی و داشتن اخلاق اسلامی به ویژه ایثار و صبر و مقاومت.
هـ : تلاش برای جذب جوانان و انتقال وظایف و مسئولیت ها به آنها
و: تعمیم شیوه مرحلی و گام به گام در کلیه ساختارهای تشکیلات... اخوانی ها به شیوه «مرحلی» در کلیه دوران های تاریخی این سازمان، اعتقاد راسخ داشته و معتقدند هر اقدامی می بایست از مراحل: تعریف، تکوین و اجرا بگذرد.
5 ـ اهداف اخوانیها:
اخوانیها اهداف تشکیلات خود را در نکات زیر خلاصه می کنند:
الف: تکوین انسان مسلمان که از لحاظ جسمانی قوی و از لحاظ اخلاقی متین و از لحاظ فکری روشنفکر و از لحاظ مهارت و عملی، سازنده باشد.
ب: ساختن خانواده مسلمان که بستر ساز محیط تولید انسان مسلمان از جهات عقیدتی، تربیتی و فرهنگی حسن تربیت اولاد است.
ج: ساختن جامعه اسلامی: اخوانی ها بر این باور هستند که پس از مرحله تشکیل و تکوین «خانواده مسلمان» مرحله بعدی ساختن «جامعه اسلامی» و پس از آن «تکوین امت اسلامی» است.
د: بر پایی حکومت اسلامی: حسن البنا بنیانگذار اخوان المسلمین در این خصوص می گوید: اخوان المسلمین طالب حکومت برای خودشان نیستند، بلکه مردم مسلمان و جامعه و کشور اسلامی می بایستی با «حکومت اسلامی» اداره شود حتی اگر حکومت در دست اخوان نباشد.
هـ : پس از تشکیل حکومت اسلامی، از دیدگاه اخوانی ها باید «دولت اسلامی» را تشکیل داد که حکومت ها و کشورهای اسلامی را به وحدت دعوت می کند و آنها را از تفرقه نجات می دهد.
و: پس از تشکیل دولت اسلامی بستر پایه گذاری دولت واحد اسلامی که امت اسلامی را رهبری می کند، فراهم می آید.
6 ـ اهتمام اخوان المسلمین به قضایای جهان اسلام به ویژه قضیه فلسطین
اخوان المسلمین از بدو تأسیس به مسائل و مشکلات جهان اسلام به ویژه قضیه فلسطین اهتمام ویژه ای ورزیده است.
با آغاز اولین جنگ اعراب و نیروهای صهیونیستی در سال 1948، شیخ حسن البنا و رهبران اخوان المسلمین در سراسر جهان عرب به اعزام نیروهای رزمنده و مجاهد به منطقه و بسیج نیروهای مردمی و جمع آوری کمک های لازم برای آنها پرداختند. آگاهان به قضایای فلسطین و مورخان تاریخ معاصر جهان عرب به خدمات گروه های اخوان المسلمین به قضیه فلسطین اذعان داشتند8 و هم اکنون نیز اخوانی ها در جبهه حامیان فلسطین قرار دارند و حماس که از شعبات اخوان المسلمین در فلسطین اشغالی است مقاومت فلسطینی ها را علیه رژیم صهیونیستی هدایت ورهبری می کند.
7 ـ حضور فعال اخوانی ها در جریانات فکری و فرهنگ جهان عرب و اسلام
اخوانی ها طی هشت دهه گذشته با حضور چشمگیر خود در عرصه های مذهبی ـ فکری و فرهنگی جهان اسلام، بسترساز یک جریان فکری و فرهنگی اسلامی با شاخص های ویژه بودند. در زیر چتر حمایتی تشکیلات و مکتب اخوانی ها استوانه های فکری و شخصیت های فرهنگی برجسته ای در مصر تربیت شدند همچون شهید عبدالقادر عوده که جایگاه ممتازی در حقوق و اثر قضایی معاصر اسلام دارد. شیخ محمد غزالی با تألیف دهها کتاب به اندیشه اسلام معاصر خدمات فراموش نکردنی ارائه داد. شهید سید قطب خود جریان ساز یک نوع جهان بینی و اندیشه اسلامی بود.
... اخوانی ها به شهادت مورخان و آگاهان به مسائل جهان اسلام، نقش مهمی در توسعه مطبوعات اسلامی و رشد و تعالی آن داشتند و بسترساز تکوین ادبیات و هنر اسلامی معاصر در جهان عرب بوده اند. در عرصه مقابله با جریانات الحادی، غربگرایی و غربزدگی در جهان عرب و اسلام، اخوانی ها سهم بسزایی داشتند. اخوانی ها در جهان عرب با افکار و اندیشه های کمونیسم بین الملل و جریانات بعثی و ناصریستی و جریانات لائیکی و سکولار به خوبی و پیگیرانه مبارزه و مقاومت کردند. و در این راستا مدافعان خوبی از جریانات اسلامی و فرهنگ آن بودند. در دفاع از هویت فرهنگی جهان اسلام و عرب آنها تلاش های وسیعی داشتند و در تقابل با شبیخون های فرهنگی غرب حضور فعال و چشمگیری داشته اند.
8 ـ تلاش های اخوانی ها در زمینه وحدت و انسجام امت اسلامی
وحدت امت اسلامی و تشکیل دولت واحد اسلامی از اهداف راهبردی اخوانی ها است. و به همین دلیل آنها هشت دهه گذشته، مبلغات خوبی در راستای وحدت جهان اسلام بوده و برای جلوگیری از تفرقه و تشتت امت اسلامی، گام های مثبتی برداشته اند. دفاع از حقوق مسلمانان و از قضایای حقه آنها، بخشی از تلاش اخوان در زمینه انسجام و وحدت جهان اسلام بوده است. اخوانی ها در تبلیغات خود حفظ هویت اسلام و ترویج فرهنگ اسلامی را مدنظر قرار داده و هویت اسلام را مافوق «قومیت عربی» دانسته اند. آنها با جریانات تعصب گرای جاهلی ـ عربی، مقابله مستمری داشته و در این راه قربانی ها دادند آنها تعصب قومیت ناصر و بعثیها را تعصب جاهلی می دانستند. در این راستا با جریانات ملی گرایی عرب برخوردهای آشکاری داشتند.
9 ـ مبارزات اخوانی ها علیه استعمار و نقش آنها در نهضت های آزادیخواهی و استقلال طلبی
اخوانی ها با میهن پرستی نوع افراط وشو و نیستی مخالف بوده و میهن پرستی بر اساس موازین اسلامی و در پرتو سنت محمدی(ص) را ترویج کرده است و برای حفظ سرزمین های اسلامی، در جبهه های مبارزه با استعمار حضور داشته است. اخوانی ها نقشی مؤثر و حضوری چشمگیر در نهضت ها و جنبش های استقلال طلب کشورهای غرب عرب و کشورهای دیگر عرب داشته است. در کلیه نبردهای ملی علیه استعمار انگلیس در مصر حضور داشتند. در عملیات فدایی منطقه کانال سوئز علیه حضور نیروهای اشغالگر انگلیسی ها مجاهدین اخوان نقش مؤثری ایفا نمودند.
10 ـ حضور چشمگیر اخوانی ها در قضایای معاصر مصر و جهان اسلام
یکی از شاخص های مهم جماعت اخوان المسلمین مصر و دیگر کشورهای عربی، حضور چشمگیر و مشارکت گوناگون و تعاطی و تعامل آنها با قضایا و مسایل جاری کشورها بوده است. بطور مثال در سال های اخیر قضیه همچون اصلاح سیاسی و برقراری دموکراسی در جهان عرب مطرح شد. اخوانی ها با بهره برداری از اندیشمندان و متفکرین خود، طرح های اصلاح سیاسی خود را تهیه و تدوین و مطرح نمودند و علی رغم فشارهای رژیم های عربی علیه جریانات اخوان المسلمین و اعمال انواع شیوه های حذف و سرکوب حرکت اخوان، ولی این حرکت سیاسی اسلامی هرگز خود را از جامعه و جریانات آن دور نساخته و موانع مشارکت و حضورش را در عرصه های مختلف جامعه یکی پس از دیگری از مسیر راه خود برداشته است. رهبران و اعضاء مکتب الارشاد (کمیتة مرکزی) اخوان المسلمین مصر 20 سال زندان و شکنجه و سرکوب و ممنوعیت را تحمل کردند و در دوران حاکمیت سادات و مبارک با تلاش شبانه روزی و طاقت فرسا توانستند در زمینه ها و عرصه های مختلف جامعه خویش حضور خود را تثبیت و اثبات کنند. علی رغم قوانین و مقررات مستبدانه علیه این سازمان ولی همواره در انتخابات صنفی، محلی و ملی پیروزمندانه از معرکه خارج شدند.
البته در مقام ارزیابی عملکرد هشت دهه حرکت اخوان المسلمین دیدگاه ها و نظریات مختلف و متناقضی وجود دارد. این سازمان توانسته است در سراسر جهان اسلام و عرب، منشأ خدماتی برای دنیای اسلام باشد و رهبری این جنبش در روند حرکت و مراحل تاریخی خود شاید بسان هر نهادی که عرصه عمل و حرکت مرتکب اشتباهی می شود دچار اشتباه شده باشند ولی اگر خدمات و اشتباهات این گروه در ترازوی ارزیابی قرار گیرد، منصفانه خدمات این جریان را به قضایای جهان اسلام و مقابله با دشمنان و توطئه های آنها، نمی توان فراموش کرد.
حرکت اخوان علی رغم تبلیغات رسانه های محلی و بین المللی مبنی بر وجود حرکت های انشعابی و جدائی، و اختلاف میان کادر رهبری، با پیروزی های اخیر در مصر در انتخابات 2005 و حماس فلسطین در انتخابات 2006 ثابت نمود که این جنبش همچنان از انسجام تشکیلاتی و تحکیم ساختاری و توانمند حذف رهبری برخوردار است.
بطور خلاصه می توان گفت که رمز و راز پایداری و استمرار و توسعه حرکت اخوان در جهان، علی رغم سرکوب ها و علی رغم مرور 80 سال، هماهنگی بین «اندیشه و عملکرد» است و همین امر، در جذب و جلت توده های مردم نقش اساسی دارد و رهبری اخوان در عمل نشان داده اند که بر خلاف رهبران احزاب دیگر، چه در مصر و یا کشورهای دیگر، به دنبال منافع شخصی و مادی نیستند و بلکه هدف آنها خدمت به مردم و نشر اندیشه دینی و ایجاد جامعه سالم اسلامی است...
------------------------------------------------------------------------
1. طارق البشری، الحرکه السیاسیه فی مصر 1945 ـ 1952، چاپ قاهره، دار الشروق.
