اشاره: استاد سید هادی خسروشاهی در سال 1317 در تبریز متولد شد. ایشان تحصیلات مقدماتی را در تبریز به پایان رساند و سپس برای ادامه تحصیل در سطوح فقه، اصول، تفسیر و فلسفه به قم رفت. از اساتید وی در مراحل بالای دروس حوزوی می توان به آیات عظام مرحوم امام خمینی(ره)، شیخ محمدعلی اراکی، مرحوم شریعتمداری و علامه طباطبایی اشاره کرد. فعالیت های وی در سال 1332 در زمینه های علمی و فرهنگی آغاز شد و با نشریه هایی چون نور دانش، آیین اسلام، مکتب اسلام، راه حق، ندای حق و... همکاری داشت. همچنین فعالیت های سیاسی وی از سال 1332 پس از آشنایی با آیت الله کاشانی، آیت الله طالقانی و نواب صفوی آغاز شد و در همین راستا از همان دوران تا زمان پیروزی انقلاب در قم، تبریز و تهران دستگیر و زندانی و یا تبعید شد.
وی در سال 1351، مرکز بررسی های اسلامی قم را تأسیس کرد. پس از پیروزی انقلاب به مدت دو سال نماینده امام خمینی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سپس به مدت 5 سال، سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان بود. او در این مدت مرکز فرهنگی اسلامی اروپا را در رم تأسیس کرد که چندین کتاب، مجله و ماهنامه به زبان های عربی، انگلیسی و ایتالیایی در این مرکز منتشر می شد. وی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه و مراکز علمی دیگر تدریس هایی داشته و دارای ترجمه ها و تألیفات بسیاری است که از جمله می توان به کتاب های «دو مذهب»، مجموعه کتاب های «حرکت های اسلامی معاصر» و ترجمه هایی مانند «اسلام و صلح جهانی» از سید قطب (ترجمه به همراه آیت الله زین العابدین قربانی) و «عدالت اجتماعی در اسلام» از سید قطب (ترجمه به همراه آیت الله محمدعلی گرامی) و... اشاره کرد.
گفت و گوی حاضر که تقدیم خوانندگان عزیز می گردد بخش نخست گفت و گویی است که از سوی هفته نامه «بعثت»، با حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی انجام شده و به منظور درج در نشریه چشم انداز ایران به دفتر مجله ارسال شده است. بخشی از این گفت و گو که مربوط به وقایع پس از 30 خرداد 60 می باشد از آن خارج شده تا در فرصت مناسب و پس از تکمیل از آن استفاده بهینه شود. مجله چشم انداز ایران - شماره 51 - شهریور و مهر 1387
لطفاً در ابتدا از خاطرات خود از سازمان مجاهدین و رهبری نخستین آن بگویید؟
در تبريز برادراني به نام‌هاي: محمدحنيف نژاد، سيد محمد ميلاني، دكتر هاشم معيري، دكتر قهرماني و.... داشتیم، كه از فعالان دانشجويان مسلمان دانشگاه تبریز به شمار می رفتند. ارتباط من با بعضی از آنها خانوادگی بود. پدران آقای میلانی و حنیف نژاد از اصحاب مسجد پدر من بودند و به اصطلاح از «مریدان پدر» به شمار می آمدند و به طور طبیعی فرزندانشان نیز در مجالس و مراسم مسجد شرکت می کردند. محمد آقا بعدها به علت فوت مادرش، نوه خاله من به شمار آمد، چون پدرش مرحوم «میرزا حمدالله» با دختر خاله من ـربابه خانم ـ ازدواج کرد و صاحب فرزندی به نام «محمدرضا» ـ وهاب ـ شد و اکنون در تبریز به سر می برد، از این رو به طور طبیعی میان ما رفت و آمد خانوادگی به وجود آمد. علاوه بر روابط خانوادگی، رابطة من با محمد حنیف نژاد پیشینه دار و عمیق بود. مرحوم آقا علاقمند بود در مجالس مذهبی بویژه در مجالس تفسیر شرکت کند، به همین دلیل در جلسات تفسیر مرحوم آقا سید حسین کهنمویی، مسلمان روشنفکری که معمم نبود و شذوذات مرحوم یوسف شعار را نداشت و دروس تفسیر مرحوم آیت الله شیخ حسین شنب غازانی در مسجد کلکتچی شرکت می کرد. پاتوق هر دوی ما هم مغازه بزرگ حاج احمد آقا طهماسبی بود که ابزار و یراق می فروخت و اغلب من، محمد آقا و دوستان دیگر آنجا دور هم جمع می شدیم و با هم بحث می کردیم.
اشاره کردید به نام تراب حق شناس که بعدها در سال 1354 تغییر ایدئولوژی داد، آشنایی شما با وی از کجا بود؟
تراب حق شناس، همشهری من نبود، او از استان فارس و جهرمی بود. آشنایی من با او به دوران طلبگی وی در قم بر می گشت. ایشان مدتی در «مدرسه خان» قم تحصیل و طلبگی می کرد و جزو بچه ها و طلبه های خوب مدرسه خان به شمار می آمد. در مدرسه خان آقایان مرحوم علی حجتی کرمانی، محمدعلی گرامی، جعفری گیلانی، سید کاظم نور مفیدی، سید محمود دعایی و عده ای از دوستان، حجره داشتند و من هم آنجا رفت و آمد داشتم و در آنجا با آقای تراب حق شناس آشنا شدم. البته بعدها نامبرده به تهران رفت و وارد دانشسرای عالی شد و با مسجد هدایت آشنا شد، تا اینکه عضو انجمن اسلامی و سپس نهضت آزادی و بعدها سازمان مجاهدین خلق گردید و البته او از مؤسسان و کادر اولیه نبود، بلکه از فعالان سازمان به شمار می رفت. وقتی سازمان لو رفت و در شهریور 1350 عده ای دستگیر شدند، او در لبنان و پایگاه های آموزشی فلسطین بود.
موضوع گرفتن نامه از مراجع چه بود؟
وقتی آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی و دیگر اعضای مؤسس نهضت آزادی را در سال های 43 ـ 1342 در دادگاه نظامی شاه محاکمه می کردند، من از مراجع قم و مشهد: مرحوم آیت الله میلانی، (در مشهد) و آیت الله نجفی مرعشی، آیت الله شریعتمداری، آیت الله سید صادق روحانی، آیت الله سیدرضا صدر، آیت الله شیخ مرتضی حائری و آقایان دیگر، نامه هایی را خطاب به آقایانی که محاکمه می شدند و در دفاع و تجلیل از آنها گرفتم. اصل این نامه ها هنوز در اختیار من است و من کپی آنها را خودم در دیداری به آقای تراب حق شناس دادم تا به نحوی منتشر سازد. البته من خودم بیشتر با مرحوم علی حجتی کرمانی به دیدن آقایان در دادگاه می رفتم و در آنجا ملاقات در جلسه تنفس پس از محاکمه آزاد بود و در آن شرکت می کردیم؛ در واقع در ساعت تنفس با آقایان ملاقات داشتیم و می توانستیم چیزهایی را ردّ و بدل کنیم. من کپی دیگری از این نامه ها را به آیت الله طالقانی دادم، ولی آقای حق شناس آنها را با مقدمة بسیار تندی چاپ کرد که گفته می شد آن مقدمه از آقای جلال الدین فارسی بوده است. من بعدها یک نسخه چاپ شده هم به آقای دکتر سحابی دادم که در ملاقات بعدی از مقدمه آن ناراضی بود، ولی از اصل گرفتن نامه ها تشکرکرد. مقدمة بسیار تندی علیه شاه بود و در ایامی که آقایان محاکمه می شدند، طبعاً این مقدمه اثر مثبت نامه ها را تضعیف کرد، همان طور که مرحوم امام خمینی هم پس از پایان محاکمه و صدور حکم، در اعلامیه یا نامه شان نوشتند من پیشتر در دفاع از شما نامه ای ننوشتم که حکم صادره بر ضد شما تشدید نشود، ولی الان که دیگر حکم صادر شده، نامه را می نویسم. سپس از آقایان تجلیل کرده بودند، البته این نامه هم چاپ شد.
آشنایی شما با مهندس لطف الله میثمی از چه زمانی شروع شد؟
وی عضو انجمن اسلامی دانشجویان در تهران بود. دو نفر از خواهرزاده های ایشان به نام های رحمت الله و عبدالله میثمی از طلاب بودند که بعدها در دفاع مقدس در جبهه به شهادت رسیدند. آقای لطف الله میثمی، سپس از عناصر فعال نهضت آزادی و بعدها سازمان مجاهدین شد، البته همه می دانیم که ایشان در یک حرکت مسلحانه مربوط به مقاومت بر ضد رژیم شاه، مجروح شدند و متأسفانه دو چشم و یک دست خود را از دست دادند. به هر حال آشنایی ما با ایشان در مسجد هدایت و از جلسات انجمن های اسلامی دانشجویان آغاز شد و مدت های زیادی با هم دوست بودیم و با وجود اختلاف هایی، این دوستی همچنان ادامه دارد. اشاره کردم که ایشان یکی ـ دوبار با مرحوم محمد حنیف نژاد در قم به منزل ما آمدند و مذاکراتی انجام شد. در یکی از کنگره های انجمن های اسلامی در کرج با هم بودیم و عکس یادگاری هم داریم.
با مسعود رجوی، مهدی ابریشمچی و بقیه کادرهای سازمان هم آشنایی داشتید؟
آشنایی من بیشتر با کادر مؤسسان اولیه بود و با جریان بعدی آنها که شامل عناصر ردیف دوم در سازمان بودند خیلی ارتباط نداشتم، ولی مهدی ابریشمچی را از پیش می شناختم، چون پدر وی مرحوم حاج آقا موسی ابریشمچی از اعضای هیئت مالی مجلة «مکتب اسلام» بود و زیاد به قم می آمدند. من هم تهران که می آمدم بیشتر در منزل برادر وی، حاج احمد آقا ابریشمچی می رفتم که در خیابان عین الدوله ـ ایران ـ منزل داشت و منزلش نزدیک منزل حاج موسی بود. منزل حاج موسی پاتوق مرحوم آیت الله حاج میرزا خلیل کمره ای و آیت الله طالقانی بود و آقای کمره ای یک مجلس تفسیر خصوصی هم بعضی پنجشنبه ها یا جمعه ها در منزل وی داشتند که من هم هر وقت به تهران می آمدم در آن شرکت می کردم. در آن زمان مهدی ابریشمچی نوجوان کم سن و سالی بود با چشمان آبی و قدی بلند که برای حاضران، چای و صبحانه می آورد و از همان وقت، با ایشان آشنا بودیم. بعد که ایشان عضو کادر سازمان شد، من دیگر خیلی ارتباط نداشتم و تنها پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روزی به محل اصلی سازمان ـ ساختمان بنیاد پهلوی سابق ـ رفتم و به تصور خود می خواستم آقایان را نصیحت کنم و این که موضعی بر ضد جمهوری اسلامی و نظام موجود نگیرند و این که اگر همکاری کنند هم به نفع خودشان، هم به نفع مردم و هم به نفع مملکت خواهد بود.
در روابط عمومی گفتند «کادر مرکزی» جلسه دارند، ولی وقتی خبر دادند، مهدی ابریشمچی آمد و در طبقه پایین نشستیم، من حرف های خودم را زدم و گفتم شما پیام مرا به دوستان برسانید. روشی که پیش گرفته اید، نه به نفع خود شماست و نه به نفع ملت و مملکت و البته مرکز سازمان با سلاح های سبک و سنگین و عناصر مسلح حفاظت می شد که فکر کردم به خاطر مشکلات احتمالی پس از انقلاب و برای جلوگیری از حمله «ضد انقلاب» است. ایشان هم حرف هایی داشت که اینها چنین و چنان می کنند، انحصارگرایی دارند و...، ولی خود آقایان هم در فکر انحصارگرایی بودند. اگر اینها عاقلانه رفتار می کردند، مسائل را به اینجا نمی کشیدند که عده ای از مردم و جوانان بی گناه کشته شوند، وضع آنها چنین نمی شد. به نظر من آنها در روشی که در پیش گرفتند اشتباه کردند، چون به نادرست معتقد بودند که انقلاب را آنها انجام داده اند! و مسئولیت انقلاب باید بر عهدة آنها باشد که درواقع مسئله از این قرار نبود، یعنی آنها عده معدودی بودند که اغلب در زندان ها بودند و به همت مردم انقلابی آزاد شدند و توانستند پس از انقلاب از فرصت استفاده کنند و اعضای خود را افزایش دهند. متأسفانه از این اعضا هم نتوانستند به طور صحیح استفاده کنند و آنها را به رویارویی با نظام و سپس ترور وادار کردند که چگونگی آن را همه می دانیم و به نظر من منشأ آن ناشی از «بی تقوایی» و «تمامیت خواهی» آنان بود.
در مراحل بعدی و پس از دستگیری دسته جمعی و اعدام رهبری نخستین سازمان، شما با باقیمانده اعضا در ارتباط نبودید؟
من با کسانی که بیرون مانده بودند و زندگی مخفی داشتند، تنها یکی دوبار توسط حاج احمد آقا طهماسبی ـ که فرزندانش عضو سازمان شده بودند و بعدها سازمان حاضر نشد خبری درباره مرده یا زنده بودن آنها، به پدر و مادرش (که عمه مهدی ابریشمچی بود) بدهد ـ از جریان دستگیری ها و مشکلات اعضای فراری باخبر می شدم. یک بار هم در منزل آقای طهماسبی در عین الدوله، به طور تصادفی زنده یاد رضا رضایی را دیدم که فهرست کاملی ـ به خط خود ـ از اسامی اعضای دستگیر شده را به من داد که به مراجع قم اطلاع دهم. این فهرست شامل مشخصاتی مانند نام، میزان تحصیل، موقعیت شغلی و... و به خط رضا رضایی بود که یکی از اعضای مرکزیت سازمان به شمار می رفت. من کپی آن را ـ طبق معمول ـ به بعضی از مراجع قم دادم که اگر می توانند برای آزادی آنها اقدام کنند، ولی به ظاهر پرونده آنها از دیدگاه رژیم به قدری سنگین بود که رژیم هیچ گونه توصیه و وساطتی را نپذیرفت و پیگیری ما هم طبعاً نتیجه ای نداشت.
اشاره کردید به تمامیت خواه بودن سازمان مجاهدین؛ به نظر شما پس از انقلاب، دوستان طرف مقابل تمامیت خواه نبودند؟
به نظر من تمامیت خواهی و تک محوری، یک اخلاق و روحیه زشت ایرانی است، چرا که کلاً کار جمعی را دوست ندارند و علاقمند هستند که همه کارها را خودشان، یا اطرافیان و یا وابستگانشان انجام دهند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ما توقع اعمال این نوع روحیه را نداشتیم، ولی متأسفانه چنان شد، یعنی تمامیت خواهی رسمی از آن زمان و از دولت موقت مرحوم مهندس بازرگان آغاز شد و آقایان کابینه را از اعضای جبهه ملی، نهضت آزادی، ملت ایران، جاما و احزاب ملی گرای دیگر تشکیل دادند، که بعدها ملی ـ مذهبی شدند. البته اغلب اینها دوستان بنده بودند و من صداقت و حسن نیت بسیاری از آنها را باور داشتم، ولی در کابینه اول دولت موقت، حتی یک روحانی مبارز و یا به قول آنها، یک آخوند نمی بینیم؛ این درست نبود. به نظر من این نوعی تمامیت خواهی اشتباه آمیز بود.
شما معتقدید که رهبری سازمان از پیش نقشه و برنامه داشتند که نظام را ساقط کنند و خودشان روی کار بیایند یا در اثر برخورد دیگران با آنها این روش را در پیش گرفتند؟
هیچ تردیدی نیست که کار آقایان طبق نقشه و برنامه بود. این دوستان نخست امام خمینی را برای ریاست جمهوری کاندیدا کردند که قصد و نیت آنها در این امر، در واقع خالص نبود. اینها می خواستند مقام و موقعیت رهبری امام را در سطح بنی صدر و رجوی و دیگر کاندیداهای ریاست جمهوری پایین بیاورند، در حالی که به خوبی می بایست درک می کردند که مقام رهبری و مرجعیت در شیعه بسیار بالاتر از این حرف هاست. می دانید که آقایان در شعارها، اعلامیه ها و برنامه ها مدعی این بودند که «تنها پیروان راستین خط امام خمینی» هستند، همان طور که حزب توده هم مدعی بود در «خط امام» است و بقیه یا اپورتونیست هستند یا اسلام راستین را نشناخته اند؛ از این شعارهای بی مبنایی که در اوایل انقلاب مطرح کردند. شما ببینید من که در آن زمان 20، 30 سال بود که امام را می شناختم و شاگرد ایشان در قم بودم، تاریخ تولد ایشان را نمی دانستم، ولی مجاهدین روز تولد ایشان را استخراج کردند و آن را تبریک گفتند. البته می دانیم بعضی ها نزد امام وساطت کردند که اینها برای انجام کارهایی یا پذیرفتن مسئولیت هایی پذیرفته شوند. امام فرمودند من در کار اینها شبهه دارم و نمی دانم که آیا اینها واقعاً به مبادی اصلی اسلام و اصول مذهب اعتقاد دارند یا نه؟ از این رو رهبری مجاهدین به قم آمدند، «شهادتین» گفتند و آن را رسماً اعلام و منتشر کردند، ولی بعد اقدامات و برنامه هایشان نشان داد که اطمینان زیادی به اینها نیست. اصولاً خیلی ها خدمت امام رسیدند و به وساطت پرداخته و از آن پشتیبانی کردند، و امام قبول نکرد. یکی از این افراد من بودم که پس از این که انقلاب پیروز شد و من نماینده امام در وزارت ارشاد ملی شدم، برای وساطت نزد ایشان رفتم.
