من از نیم قرن پیش، همیشه و در همه جا ـ و هر کشوری که رفتم ـ به دنبال شناخت و شناسایی سید جمال الدین حسینی اسدآبادی بوده ام و یکی از نتایج این تلاش و کوشش پی گیر و خستگی ناپذیر، آماده سازی مجموعه آثار سید جمال الدین حسینی است که نخست در «قم» و در 7 جلد و سپس تکمیل شده آن در «قاهره» و در 9 جلد و 3500 صفحه منتشر گردید.اما درباره اینکه چرا سید را برای این تحقیق و کاوش انتخاب کرده ام، ترجیح می دهم که نقل قولی از فرهیخته برجسته زمان و مورخ و پژوهشگر بی همتای دوران، مرحوم استاد سید محمد محیط طباطبائی، در رابطه با این موضوع داشته باشم.

استاد محیط در مقاله ای درباره سید، می نویسد: «... من از میان همه چهره های درخشنده تاریخ ایران و اسلام، بخصوص کسانی که در راه استقرار حکومت ملی و سقوط استبداد مصر خدمات ارزنده بوده اند، چهره مظلوم سید جمال الدین اسدآبادی را برگزیده ام. در وجود او سرّی مکتوم بود که من حیث المجموع در وجود بسیاری از افراد یافت نمی شود... سید دریافت که اساس عقب افتادگی و شوربختی ممالک اسلامی در بی نصیبی ملت های مسلمان از آزادی و دانش است و این نقیصه را نتیجه اسلوب حکومت مستبده شناخت و دریافت مادامی که شکل زندگانی سیاسی در ممالک اسلامی تغییر نیابد و حکومت مشروطه جای حکومت استبدادی را نگیرد، نجات برای مسلمانان عموماً و ایرانی ها خصوصاً میسر نیست... من چهره سید جمال الدین را برگزیده ام، زیرا عکس چهرة او را در قانون اساسی و مطبوعات و فرهنگ جدید و همه تشکیلات اساسی حکومت مشروطه وطن خود می نگرم و عقیده دارم خدمتی که او به ایران کرد از نظر ارزش بالاتر از خدمتی بوده که نادر وارد شیر و یعقوب لیث و شاه اسماعیل به تاریخ ایران کرده اند و در ردیف خدمت هوخشتره مادی وآرشاک پرتوی، محسوب می شود..».. این دیدگاه استاد محیط است و من نیز مانند او، و به همین دلیل چهره سید را برگزیده ام...

من این مقاله استاد محیط طباطبائی را همراه چند ده مقاله دیگر وی درباره سید، در کتابی تحت عنوان: «نقش سید جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین» منتشر ساخته ام که تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است....

کتاب فعلی: «اسناد سید جمال الدین حسینی اسدآبادی در وزارت امور خارجه ایران» مجموعۀ اسنادی است که من در 25 سال گذشته توانسته ام به علت اشتغال در وزارت امورخارجه، از بایگانی اسناد پیدا کنم و خوشبختانه توسط «مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه» اخیراً منتشر گردیده است.

البته من تردید ندارم که اسناد مربوط به سید در وزارت خارجه، باید بیشتر از این می بود که بدست آمده است و متأسفانه بعضی از آن ها در دوره رژیم شاه، توسط تاریخ نویسان درباری مانند ابراهیم صفاتی به سرقت رفته و بعضی هم شاید در تحویل و تحول ها مفقود شده است؟!.. به ویژه که ما در بین اسناد موجود، پاسخ سید به ناصرالدین شاه یا امین السلطان و دیگران را می بینیم، ولی اصل نامه های آنان پیدا نیست؟

 

باید دید آنها چه نوشته بوده اند که مورخان درباری نخواسته اند آن نامه ها انتشار یابد؟... همین اشکال در اسناد خانه امین الضرب هم که توسط جناب دکتر مهدوی و جناب ایرج افشار سال ها پیش توسط دانشگاه تهران منتشر شده است، وجود دارد... یعنی در میان این اسناد، باز پاسخ های سید به شاه یا امین السلطان و دیگران هست، اما از اصل و متن نامه هایی که به آن ها پاسخ داده شده است، خبری نیست؟ در حالیکه اگر سید نسخه ای از نامه های خود را نگه می داشت ـ که چنین بود ـ بی شک نامه های اصلی سردمداران قجری را هم نگه می داشته، اما چرا آن ها نیست؟...

 

 و البته من متأسفانه تاکنون پاسخی بر این موضوع نیافته ام... در اینجا به این نکته هم بد نیست اشاره کنم که هم اکنون در «کاخ گلستان» ـ باب همایون بیش از نیم میلیون اسناد، نامه ها، دستخط ها وجود دارد که در مخازن خاصی نگهداری می شود که متأسفانه هنوز شمارش آن ها به نیمه نرسیده است. یعنی کارشناسان کاخ موزه گلستان فقط توانسته اند تاکنون یکصدهزار سند را ثبت کنند و ظاهراً ادامه کار، سال ها طول خواهد کشید.. و اگر این اسناد در اختیار محققان و مورخان معاصر قرار می گرفت، بی تردید می توانستیم از حقایق بسیاری درباره دوران قجری ها آگاه شویم...

در مخزن عکاس خانه کاخ گلستان هم به گفتۀ مسئولین آن، حدود پنجاه هزار عکس تاریخی از دوران قاجار وجود دارد که بازبینی آن ها نیز می تواند شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی دو قرن گذشته ایران را روشن سازد...

مطالعه این اسناد فقط می تواند گوشه ای از ابعاد گوناگون شخصیت سیاسی، علمی، مذهبی، اجتماعی و... سید را به خواننده نشان دهند.. چون همه اسناد مربوط به سید در این کتاب نیست و اسناد سید در انگلیس، روسیه، افغانستان، مصر، عراق، فرانسه، ترکیه و... بی تردید می تواند تکمیل کننده هدف شناخت شخصیت و اندیشه های سید باشد.

البته من سال ها پیش مجموعه اسناد سید را در سفری به انگلیس، از بایگانی وزارت امورخارجه انگلیس ـ لندن ـ تهیه کردم و سپس با ترجمه فارسی بخشی از آن ها، آن اسناد را تحت عنوان: «مجموعه کامل اسناد وزارت خارجه انگلیس درباره سید جمال الدین اسدآبادی» در 450 صفحه در سال 1379 در تهران، منتشر ساختم... و امیدوارم که بتوانیم اسناد سید در بلاد دیگر را هم که به اسامی آن ها اشاره کردم، روزی به دست آوریم و آن ها را هم منتشر سازیم.

بررسی شخصیت سید، استنادیه این اسناد، یک بررسی ناقص خواهد بود.. و همین هم نیازمند فرصت دیگر و وقت بیشتری است...

 

اگر خداوند توفیق داد، من به فکر دیگر اسناد سید در کشورهای دیگر هستم و به دنبال آن ها هم ـ بویژه در ترکیه و مصر ـ رفته ام که متأسفانه مشکلات ویژه اداری آن دولت ها و بعضی ملاحظات سیاسی در قاهره، مانع از آن شد که به همۀ اسناد سید دست یابم ولی امیدوارم که روزی این آرزو تحقق یابد!.

آثار زیادی از خودم و دیگران در دست نوشتن، تحقیق، جمع آوری و زیر چاپ دارم که نقل فهرست آن ها شاید مقدور نباشد.. ولی مهمترین آن ها: عبارتند از: چند کتاب درباره اخوان المسلمین (با اسناد و عکس های انحصاری). مجموعه مقالات خودم درباره سید که در طول سالیان گذشته نوشته ام (کتابی در 400 صفحه). کتاب دیگری درباره سید، به عربی شامل 25 مقاله از شخصیت های برجسته جهان اسلام و در 500 صفحه و بخش اول «حدیث روزگار» که گوشه هایی از خاطرات زندگی! است.. و تنظیم و تنقیح مجموعه آثار علامه طباطبائی در 22 جلد که خوشبختانه 15 جلد آن از سوی مؤسسه نشر کتاب بوستان در قم منتشر شده و بقیه زیر چاپ است و پس از این ها، نوبت مجموعه آثار استاد سید غلامرضا سعیدی است که انشاءالله در ده جلد منتشر خواهد شد...

کتاب دیگری هم دارم تحت عنوان: «امام خمینی و جمال عبدالناصر» دارم که آن را در مدت اقامت در قاهره به زبان عربی نوشتم و منتشر گردید و اکنون یکی از برادران آن را به فارسی ترجمه کرده که من خود ویرایش نهایی و تطبیق با متن عربی را انجام دادم که انشاءالله در 300 صفحه به زودی منتشر خواهد شد...

در این کتاب حقیقت رابطه امام خمینی با عبدالناصر! با اسناد خاص، بیان شده و اتهامات شاه و ساواک در این رابطه، به طور مستند پاسخ داده شده است... جای این کتاب با توجه به اکاذیب و شایعات بی شمار در اسناد ساواک و نشریات مصری و عربی، خالی بود و من به عنوان یک «واجب عینی» به تألیف آن پرداخته و در مصر منتشر ساختم که اینک ترجمه فارسی آن آماده چاپ شده است.