اشاره: استاد خسروشاهی، در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و علمی دارای تألیفات و آثار بسیار ارزشمندی است که بیش از پنجاه جلد آن‌ها، تاکنون ده‌ها بار به چاپ رسیده‌اند. از فعالیت‌های فرهنگی وی، انتشار بیش از صد و شصت جلد کتاب و رساله به زبان‌های فارسی، فرانسه، ایتالیایی، عربی، انگلیسی در یتالیا است و نیز: تأسیس و نشر مجله هفتگی «العالم» در لندن و همکاری با مراکز فرهنگی مصری برای انتشار ده‌ها کتاب، درباره اهل بیت (ع)، نهج البلاغه با شرح شیخ محمد عبده نشر ده‌ها کتاب تحقیقی از خود و دیگر استادان ایرانی و صدها مقاله در نشریات معتبر و انتشار فصلنامه «تاریخ و فرهنگ معاصر» در بیست و چهار شماره و پنج هزار صفحه از جمله فعالیت‌های علمی – فرهنگی او به شمار می‌آیند. با هم، این گفت‌وگو را مرور می‌کنیم. مجله پژوهه
پژوهش‌های دینی، در مجامع و مراکز علمی مصر، از چه جایگاهی برخوردارند؟
بسم الله الرحمن الرحیم. باید اشاره کنم، مصر، سابقه تمدنی طولانی دارد. بعد از فتح مصر توسط مسلمانان، این کشور مرکز فرهنگ و علوم اسلامی شد. اوج شکوفایی این مرحله، از زمان حکومت فاطمیان آغاز گردید. الازهر یا «جامع الازهر» که امروز «جامعه الازهر» هم به آن اضافه شده است، مرکز اشراق این فرهنگ و علوم اسلامی بوده است. اینک، دانشگاه الازهر و جامع الازهر حدود صد و بیست یا سی هزار طلبه و دانشجو از هشتاد کشور علاوه بر خود مصر، دارد و در همه زمینه‌ها فعال است و طلابش را، تا درجه دکترا، تربیت می‌کند. در این دانشگاه، از فلسفه خیلی خبری نیست. [البته، به گونه‌ای که در حوزه‌های ما رواج دارد.] الازهر، با توجه به موقعیت خود، صدها کتاب اسلامی (تفسیری، حدیثی، فقهی، کلامی و مسائل اسلامی دیگر) تألیف، تحقیق و بررسی و منتشر کرده است.
جریان‌های فکری حاکم بر فضای پژوهشی دینی مصر کدامند؟ و کدام جریان‌ها، تأثیرگذارترند؟
جریان‌های فکری حاکم بر فضای پژوهشی دینی مصر دو گروه هستند. یکی سنتی‌ها و رسمی‌ها که الازهر، جامع الازهر و شیوخ الازهر در رأس آن قرار دارند. دوم، سازمان اخوان المسلمین است که از سال 1928 میلادی توسط شهید حسن البنا تشکیل شده است.
مراکز و مؤسسه‌های عمده، در تولید و نشر پژوهش‌های دینی مصر کدامند؟
جواب این سؤال، گفته شد؛ ولی، مراکز کوچک‌تری هم وجود دارند، از جمله، مرکز «المختار الاسلامی» که وابسته به جمعیت اخوان المسلمین است. هرچند، المختار الاسلامی، به صورت مرکزی مستقل فعالیت می‌کند.. البته شخصیت‌هایی چون: محمد عماره، دکتر ابراهیم الفیومی، دکتر سلیم العوا و دیگران هم هستند که درباره مسائل اسلامی و تشیع تحقیقات می‌کنند. از جمله آثار ارائه شده، فیومی، کتاب پنج جلدی است که در آن دیدگاه‌های شیعه را بررسی می‌کند.
نقش ویژه دانشگاه الازهر، به عنوان یک دانشگاه معتبر بین‌المللی اسلامی، در پژوهش‌های دینی مصر چیست؟
آثار پژوهشی که از سوی الازهر، چاپ شده است، بسیارند. هر پژوهش دینی که در مصر به عمل می‌آید، به مجمع البحوث الاسلامیه که واحدی از الازهر است، ارسال می‌گردد. تا برای چاپ تأیید شود. کتابهای غیر پژوهشی، به این مجمع ارسال نمی‌گردند. متأسفانه، کتابهای ضد شیعه، به راحتی چاپ می‌شوند؛ ولی، کتابهای شیعی، ابتدا، باید برای تأیید، به این مجمع ارسال گردند که خیلی از اوقات، اجازه چاپ نمی‌یابند. این امر، شاید، نوعی تبعیض مذهبی، به شمار آید.
پژوهش‌های دینی ناظر به موضوعات معاصر، در چه وضعیتی‌اند و در مقایسه با مجموع مطالعات دینی چگونه‌اند؟
استاد خسروشاهی: یک گروه سنتی هستند، که آثار پیشینیان و کتابهای قدیمی درباره فقه، حدیث و ... را بررسی و تحقیق می‌کنند و کاری به مسائل روز ندارند. مثل بعضی از فقهای ما که حاضرند، درباره مسائل ویژه بانوان، کتابی، چهارصد صفحه‌ای بنویسند؛ ولی، درباره مسائل روز و مورد نیاز جامعه و جوانان تحقیقی نکنند. البته، فعالیت‌های آنان، پرداختن به بخشی از گنجینه‌های اسلامی است که باید احیا شوند. ولی، فقط پرداختن به آن‌ها، کافی نیست. در کنار این دسته، پژوهشگرانی در نهادهای دولتی و خصوصی، همچون: دکتر حسن حنفی، دکتر فیومی، دکتر محمد عماره، دکتر رأفت عثمان و ... هستند که تنها مسائل معاصر را در نظر گرفته و تحقیق می‌کنند؛ از این رو، می‌بینیم، دربارة هر یک از مسائل روز، چندین کتاب پژوهشی ارائه شده است.
مهم‌ترین مشکلات و تهدیدهای پژوهش‌های دینی در مصر چیست؟
از مشکلات دینی مصر، اعمال نظر مصلحت‌آمیز حاکمیت مصر، بر فعالیت‌ها و کارهای پژوهشی دینی این کشور است. آنان، پیوسته پژوهش‌هایی را که به نفع حکومت نباشد، اجازه نشر نمی دهند. مشکل دیگر، وجود عالمان واپسگرا است که عرصه‌های پژوهشی را با مانع روبه رو ساخته‌اند. فتاوایی که برخی از آنان می‌دهند، نشانه این کهنگی فکری است. به عنوان مثال، طبق رأی بعضی از آنان، هدیه دادن گل به بیمار، شرک و حرام است! زیرا، بیمار را به این توهم وامی‌دارد که: «گل او را شفا داده است.» و یا همخوابی با همسر، در صورتی که لباس در تنشان نباشد، حرام است یا بستن کروات کفر! محسوب می‌شود؛ آنچه مهم است، این است که متأسفانه همة ین تفکرات و فتاوی واپسگرایانه را دینی و اسلامی قلمداد می‌کنند.
مهم‌ترین، شبهات و سؤالات دینی جامعة مصر کدامند؟
شبهات موجود در این کشور،متفاوتند. برخی از آن‌ها، به مسائل حکومتی، اجتماعی، فرهنگی و ... مربوط می شوند؛ برخی نیز به مسائل دینی و عبادی و شخصی که عمدتاً پاسخگویان بسیار دارند. یکی از افرادی که در بین مردم، از جایگاهی ویژه برخوردار است، دکتر عمر خالد، خطیبی جوان است. او، حافظ قرآن و بسیاری از احادیث است؛ از این رو، جوانان را، با حضور ذهنی که دارد، به خود جذب کرده است. گاهی، پای سخنان او، کسانی را – اعم از دختر و پسر - می‌بینیم که ظاهری اسلامی ندارند؛ اما، با دقت و علاقه فراوان جلسات او را پی می‌گیرند؛ حتی، برخی از آنان، در زمانی اندک پس از حضور در جلسات درس وی تغییر عقیده می‌دهند و تحولی تکامل می‌یابند.
همکاری علمی پژوهشی مراکز و جوامع اسلامی مصر با دیگر کشورهای اسلامی چگونه است؟
مراکز و دانشگاه‌های مصری، با بیش‌تر دانشگاه‌هی دنیا همکاری دارند؛ مراکز علمی پژوهشی هم که در الازهر فعال است، واحدهایی در کشورهای دیگر دارند. به عنوان نمونه، در ازبکستان دانشگاهی است که «دکتر عمر احمد هاشم» رئیس سابق دانشگاه الازهر و دکتر حمدی زقزوق وزیر اوقاف آن را تأسیس کرده اند. اکنون، با این دانشگاه قراردادهای علمی و مبادلات استاد و شاگرد دارند. دانشگاه الازهر از هشتاد کشور، دانشجو پذیرفته است. حفظ قرآن، برای همه آنان، اجباری است. شیخ ازهر، جناب دکتر سید محمد طنطاوی به من گفت: «من لم یحفظ القران، لیس ازهریاً»: کسی که حافظ قرآن نباشد، ازهری نیست و ین مسأله‌ای مهم است که متأسفانه حوزه هی علمیه ما به آن توجه لازم ندارند...
از این‌که فرصتتان را در اختیار ما گذاشتید، سپاسگزاریم .
من هم از شما متشکرم، ولی، در پیان به یک نکته بید اشاره کنم که بحث و بررسی مسائل پژوهشی دینی در مصر، نیازمند تألیف کتاب قطور چند جلدی است و در ین گفت‌وگو فقط اشاره‌ی فهرست‌وار به عمل آمد.
