امام موسی صدر ، مصلح بزرگ معاصر (قسمت اول)
در صورت امكان بفرمائيد كه اولين آشنايي شما با امام موسي صدر چگونه بود و به چه سالي مربوط مي‌شود؟
در مورد آشناييم با امام موسي صدر، بايد عرض كنم كه من در اواخر سال 1332 به قم آمدم و در اين شهر مستقر شدم. البته قبل از اين تاريخ هم چندين بار آمده بودم، منتهي نه به عنوان تحصيل و اقامت، بلكه در هنگام مراجعت از مشهد و براي زيارت و ديدار دوستان در قم. اما در سال 1332 و بعد از فوت مرحوم پدرم، آية‌الله حاج سيد مرتضي خسروشاهي در تبريز، تشخيص دادم كه ماندنم در محيط تبريز فايده‌اي نخواهد داشت و لذا به قم آمدم. به طور طبيعي در اين راه مشكلاتي نيز وجود داشت ... بعد از چند ماه كه در «مدرسة فيضيه» بودم، بالاخره توانستم در مدرسة «حجّتيه» يك اتاقي و به اصطلاح حجره‌اي را بگيرم و بدين ترتيب استقرار يابم ... منزل مرحوم آيةاﷲ صدر ــ صدر بزرگ ــ در نزديكي همين مدرسة حجّتيه بود ... يعني از شبها كه از كوچه عبور مي‌كردم ــ يعني شبهاي پنج شنبه ــ مي‌ديدم كه در آنجا اجتماعاتي هست و طلاب به منزل آقاي صدر مي‌روند. خوب، كنجكاو شدم و بعد معلوم شد كه آية‌الله آقاي حاج سيد رضا صدر، شبهاي پنجشنبه جلسات درس اخلاق براي طلاب دارند و طبعاً شركت هم براي عموم آزاد بود. من هم خيلي خوشحال شدم و شبهاي پنجشنبه بعد از نماز مغرب و عشاء به بيت ايشان مي‌رفتم و در درس اخلاق ايشان شركت مي‌كردم. نخستين درسهاي ايشان دربارة استقامت بود، سپس مسئله حسد و مسئلة دروغ بود، كه اتقاقاً هر سه بحثي را كه اشاره كردم، بعداً توسط ايشان تأليف و به صورت كتاب مستقلي منتشر شد. خوب، اين رفت و آمد به منزل ايشان در شبهاي پنجشنبه، باعث شد كه با آية‌الله آقارضا صدر آشنا شوم و خدمتشان ارادت پيدا كنم. بعضي روزها هم ايشان بعدازظهرها يك ساعت قبل از غروب در بيروني مي‌نشستند و طلاب و فضلا مي‌آمدند. آقايان بزرگان امروز، مثل آية‌الله حاج آقاموسي زنجاني، آية‌الله حاج سيد مهدي روحاني، آية‌الله احمدي ميانجي و اشخاص ديگر امثال اين آقايان تشريف مي‌آوردند. ما طلبه‌ها هم مي‌رفتيم تا از محضر فيضگستر آنان استفاده نماييم.
ايشان در حوزة علمية قم از محضر كداميك از علما بزرگ استفاده كردند و بيشتر با چه كساني مأنوس بودند؟
در مورد اساتيدشان، با توجه به اختلاف سني و درسي، من خود شاهد عيني نيستم ولي بزرگان كنوني حوزه كه خاطرات آنها در اين كتاب آمده است، از اساتيد ايشان نام برده‌اند و نيازي به تكرار نيست ...
ظاهراً حضرتعالي در خارج از كشور نيز بارها خدمت امام موسي صدر رسيده‌ايد. اگر امكان دارد قدري از ملاقات‌هاي خود با ايشان در خارج از كشور صحبت بفرماييد؟
من در لبنان دو بار خدمت ايشان رسيدم. يك بار در سفري كه به سوريه رفته بودم، به لبنان نيز رفتم و خدمت ايشان رسيدم. البته ايشان آن ايام ديگر در صور نبود، بلكه در بيروت بودند. مجلس اعلاي شيعه در منطقة «حازميه» قرار داشت و اتفاقاً ايشان هم خيلي خوشحال شدند، نشستيم كمي صحبت كرديم. ايشان با مسرت گفتند كه فردا يك راهپيمايي هست از طرف خارجي‌هاي مقيم لبنان كه در دفاع از حقوق فلسطيني‌ها صورت مي‌گيرد و مسير راهپيمايي نيز از بيروت تا صور است. قرار بود كه ايشان نيز روز بعد در آنجا سخنراني كنند، ولي مي‌خواستند كه روز قبلش به صيدا بروند و از آنجا به صور ... از من دعوت كردند كه در خدمتشان باشم و به آن منطقه برويم. خوب، من هم خيلي خوشحال شدم و بنا بر اين شد كه صبح روز بعد، در خدمتشان باشم. بعد ايشان گفتند كه: البته نكته‌اي را به شما بگويم تا اگر ناراحت نمي‌شويد باهم برويم! من فردا ظهر در صيدا مهمان يكي از اعيان شيعه هستم و ممكن است بعضي از افراد اين عائله اگر حضور يافتند، خيلي حجاب مناسبي مثل ايران و قم نداشته باشند! و بعد با لبخندي اضافه كردند كه: اينها جديدالاسلام‌اند، جديدالتشيّع‌اند و نسبت به اسلام و شيعه در دوران استعمار فرانسه اطلاعات زيادي پيدا نكرده‌اند، البته نام اسلامي و محبتشان نسبت به اسلام و شيعه را حفظ كرده‌اند و من هم سعي دارم با ارتباطاتم و با رفت و آمدم، اينها را بيشتر جذب كنم.
خلاصه وضع چنين است، اگر ناراحت نمي‌شويد در خدمتتان باشيم؟ من گفتم كه نه چرا ناراحت بشوم؟ وقتي شما جايي تشريف مي‌بريد لابد مصلحت اقوائي هست و بنده هم از حضرتعالي تبعيت مي‌كنم. در هر صورت روز بعد با ماشين ايشان به صيدا رفتيم و به منزل آن شخص كه اسمش الآن يادم رفته است ... باغ مجلل و وسيعي داشت. خانم و مادرشان محجّبه بودند، ولي يكي، دو تن از خانم‌هاي جوان‌تر حجاب مناسبي نداشتند. آقاي صدر هم با لبخند و با تجليل زياد از بنده كه از علماي قم هستند!، سعي مي‌كردند تا آنها را وادار كنند كه وضع ظاهريشان را هم رعايت كنند و خوب، اين هم نوعي تبليغ بود. بعد از ناهار استراحت كرديم و موقع غروب عازم صور شديم. من يادم هست كه ماشيني پشت سر ما قرار گرفت و رد نمي‌شد. ايشان به محافظشان فرمودند تا يك گوشه‌اي نگه دارد كه آن ماشين رد شود و همينطور هم شد و محافظ ايشان شمارة آن ماشين را برداشت. ايشان اين احتياط را داشتند و مي‌گفتند كه اينجا كشوري نيست كه بتوان به ماشينهاي پشت سر اعتماد كرد و بعد به شوخي گفتند: ممكن است كه بنده را بخواهند ترور كنند، اما تير به آقاي خسروشاهي بخورد و مهمان ما شهيد شود.
البته آن زمان هنوز اين مسائل خيلي مطرح نبود ولي احتياط ايشان نشان مي‌داد كه كاملاً متوجه وضع لبنان هستند. شما اتاق خصوصي نداريد كه آقاي خسروشاهي بتوانند راحت بخوابند؟
مرحوم شهيد چمران هم جواب داد كه چرا، اتاق خود من هست، ايشان همانجا استراحت كنند و من مي‌آيم اينجا در كنار شما مي‌خوابم. من هم ضمن عذرخواهي، رفتم و روي تخت چريكي و يك‌نفره مرحوم شهيد چمران خوابيدم. اتاق ايشان، خيلي براي من جالب بود، عكس‌هاي زيبايي را كه خود تهيه كرده، به ديوارها آويزان كرده بود. مثلاً ايشان از چكيدن يك قطره شبنم از برگ گلي، عكسي تهيه كرده بود كه واقعاً از لحاظ هنري بسيار دقيق بود و عكس هم بسيار زيبا بود كه آن را بزرگ كرده بودند و در كنار تختشان بود. يادم هست كه يك عكس هم از آقاي صادق طباطبايي در تاقچه اتاق قرار داشت. آقاي طباطبايي آن ايام در آخن مشغول تحصيل بود و مسئوليت انجمن اسلامي دانشجويان را در بخشي از اروپا به عهده داشت. عكس‌هاي ديگري هم از بعضي شخصيت‌ها يا مناظر بود كه الآن دقيقاً يادم نيست.
بعد از صبحانه، ايشان به من گفتند كه مي‌خواهم به ديدن كشيشي بروم كه وقتي از قم آمدم و (به اصطلاح خودشان) بچهطلبه‌اي بودم، هميشه مرا مورد محبت قرار مي‌داد و به ديدنم مي‌آمد. الآن كه خدا اين موقعيت را به ما داده، مايلم كه محبت‌هاي ايشان را جبران كنم و مي‌خواهم بدون خبر به ديدنش بروم، چون روز عيد است (يكي از اعياد مسيحي). شما هم اگر مايل باشيد مي‌توانيد بياييد. به اتفاق رفتيم. كشيش در سالن كليسا جلوس داشت1 و شخصيت‌هاي معروف منطقه هم به ديدن آن كشيش مي‌آمدند. وقتي كه وي امام موسي صدر را ديد خيلي خوشحال و شاد شد و در بين مهمانان حاضر بر خود باليد كه امام موسي به ديدن ايشان آمده است. پيدا بود كه اين ديدار برايش مسرت‌بخش بود. من در كنار امام موسي صدر نشستم و تعارفات معمولي انجام گرفت. يادم هست كه يكي از خدمتكاران آنجا، سيني خيلي تميزي را با 5-4 نوع شربت رنگارنگ آورد، رنگ سبز و قرمز و عنابي!... كشيش متوجه نبود تا او آمد و جلوي امام موسي صدر ايستاد. تا ايستاد، امام موسي صدر لبخندي زد و دستش را به علامت نفي و يا تعجب تكان داد! در همين زمان كشيش هم متوجه شد و خيلي ناراحت شد و به خدمتكار گفت، برو چايي بياور، آب و آب‌ميوه بياور! او هم عذرخواهي كرد و برگشت. در بين اين شربتها شربت سبزرنگي بود كه خيلي خوش‌رنگ بود و من خوشم آمده بود و قصد داشتم آن را بردارم!
به امام موسي گفتم: خوب، شما كه شربت ميل نداشتيد چرا تعارف نكرديد؟ من آن شربت سبز رنگ را مي‌خواستم بردارم! ...
ايشان لبخندي زدند و گفتند كه، البته آن شربت سبزرنگ، رنگش خيلي قشنگ و شفاف بود و از اينكه ذوق شما آن را پسنديد خوشم آمد، اما اين شربت اسمش ليگور است و ليگور هم يك نوع شراب فرانسوي است، بعد به شوخي گفتند: اگر ميل داريد من بگويم تا براي حضرتعالي بياورند!!
