امام موسی صدر؛ پايبندي توأمان به گفت و گو و مقاومت

اشاره: فعالیت های امام موسی صدر در لبنان بخصوص بعد از ورودشان به لبنان، محورهای بسیار زیادی را شامل می شود. از اقدامات سیاسی – اقتصادی گرفته تا فعالیت های دینی. در حقیقت ایشان تمامی ویژگی های یک احیاگر دینی را به معنای واقعی کلمه دارا هستند. درصدد برآمدیم تا گوشه ای از این ابعاد را به نحو احسن در گفت و گو با حجت الاسلام و المسلمین سید هادی خسروشاهی مورد کنکاش قرار دهیم.روزنامه حیات نو /26 شهریور 1388

با توجه به سيره سياسى امام موسى صدر مى‏توان «اصل گفت و گو» را رديابى كرد. جمع «گفت و گو و مقاومت» را در نگاه امام موسى صدر چگونه ارزيابى مى‏كنيد؟
«گفتگو» با همگان ـ اعم از خودى و غيرخودى! و حتى دشمن ـ يك اصل اساسى و حيات بخش در پيشرفت همه حركت‏هاى اصلاحى، در طول همه قرون و اعصار بوده است. در تاريخ اسلام، گفتگوهاى ائمه، با ديگران ـ حتى ملحدان و منكران خدا و مذهب ـ نشان دهنده اصالت و اهميت و ويژگى اين اصل ـ گفتگو ـ است. مصلحان اجتماعى در دو قرن اخير ـ از سيد جمال‏الدين حسينى اسدآبادى ـ تا شهيد حسن‏البنا و تا امام موسى صدر و شهيد مرتضى مطهرى و شهيد محمد حسين بهشتى و... همواره در پيشبرد اهداف انسانى خود، از «گفتگو» بهره مى‏بردند و البته علاوه بر «دوست» گفتگو با «دشمن» نيز، براى شناخت ماهيت آن، يك ضرورت است و چون بدون شناخت، نمى‏توان از توطئه‏هاى دشمن آگاه شد و بدون گفتگو هم، اين شناخت بدست نمى‏آيد.
... در شرايط ويژه لبنان «گفتگو» بمثابه عامل اصلى پيدايش حركت مقاومت و سازماندهى آن، هم تاكتيك بود هم استراتژى... و ديديم كه در نتيجه آن، شيعيان ـ و سپس كل مسلمانان و مردم لبنان ـ به چه مرحله‏اى از موفقيت در رهايى از آثار استعمار سياسى و فرهنگى و ايجاد «مقاومت» رسيدند. بطور كلى، «مقاومت» بدون «گفتگو» و ايجاد زمينه تفاهم، آغاز و فرجام نيكى نمى‏تواند داشته باشد و نمى‏توان آن دو را از هم جدا دانست.

با توجه به فضاى خاصى كه در زمان امام موسى صدر در حوزه‏هاى علميه حكمفرما بود و از نگاه برخى حوزويان، بخشى از رفتارهاى ايشان مثبت ارزيابى نمى‏شد كه از جمله تحصيل در دانشگاه، سخنرانى در كليسا، برخى ديدارها و گفتگوها با شخصيت‏هاى فكرى، اجتماعى و سياسى و برخى نظرات و اجتهادات ايشان... و همه اينها در حالى بود كه رابطه ايشان با مراجع نجف و قم هيچ‏گاه سرد و قطع نشد و همواره حمايت بسيارى از علما و مراجع طراز اول پشتوانه حركت‏هاى اجتماعى ايشان بود. اين رفتارهاى دوگانه با شخصيت ايشان را چگونه تحليل مى‏كنيد؟
امام موسى صدر در واقع هميشه جلوتر از «زمان» خود بود. اگر در دوران ايشان تحصيل در دانشگاه و نشر مجله و سپس سخنرانى در كليسا و محافل مذهبى ديگران، از طرف عده‏اى متحجّر قابل قبول نبود، در عصر ما كاملاً روشن گرديده كه راه اصلى اصلاحات اجتماعى و اقتصادى و سياسى و حتى نظامى، مسلح شدن به همه ابزارهاى زمان است. امام موسى صدر عليرغم همه بداخلاقى‏هاى بعضى از حوزويان، به راه خود كه حق بود ادامه داد و در نهايت نيز با موفقيت همراه گرديد. البته همگان شاهد و ناظر بودند كه امام موسى صدر هيچگاه از اصول اعتقادى و باورهاى قطعى، دور نشد و استفاده از ابزارهاى روز هم در واقع در راه هدف بود... و چون مراجع نجف و قم فرزند خود ـ امام موسى صدر ـ را به خوبى مى‏شناختند، به همين دليل كارهاى به ظاهر «دوگانه»! ايشان را «يگانه» مى‏دانستند و لذا هيچ وقت روابط ايشان با مراجع عراق و ايران، عليرغم توطئه‏هاى ساواك ـ و سرهنگ قدر، سفير شاه در لبنان ـ آسيب نديد.. بويژه كه شرايط لبنان و كثرت احزاب و تعدد پيروان مذاهب، اين را ايجاب مى‏كرد كه همگام با «گفتگو» امام موسى صدر در كنار آنان باشد و حتى در «كليسا» هم سخنرانى كند! يادم مى‏آيد در سفرى كه همراه ايشان عازم «صور» بوديم، شب در منزل يكى از شيعيان «صيدا» مانديم تا فردا براى ديدار با «شهيد چمران» و فلسطينيان مبارز، راهى «صور» شويم. امام موسى در طول راه وضع عقيدتى شيعيان را بر من توضيح مى‏داد و در جمع‏بندى آن گفت: شيعيان فقط از لحاظ مادى و اقتصادى تحت سلطه استعمار غرب نبودند بلكه از لحاظ عقيدتى هم «غرب زده» بودند و اغلب فقط نام «شيعه» را با خود همراه داشتند و بعد افزود: همين امشب كه به منزل يكى از خانواده‏هاى اصيل شيعه در صيدا مى‏رويم، همسر و دختران وى، با حجاب نيستند! و با شوخى به من يادآور شد كه با توجه به شرايط محيط، قصد «امر به معروف!» نداشته باشم! و بعد در صور، قبل از آغاز تظاهرات فلسطينى‏ها كه امام موسى صدر سخنران اصلى آن بود، به من گفتند كه اسقف اين شهر، وقتى من به عنوان يك طلبه! از قم، به اينجا آمدم، به ديدن من آمد و امروز كه مصادف با يكى از اعياد مسيحيان است و او در منزل خود «جلوس» دارد، بى‏مناسبت نيست كه به ديدار او برويم تا او فكر نكند حالا كه مردم به ما لقب «امام» داده‏اند، او را فراموش كرده‏ام... همراه ايشان به منزل اسقف شهر رفتيم كه با استقبال پرشور وى و حضار ـ كه اغلب مسيحى بودند ـ روبرو شديم.. بهرحال اين روش به اصطلاح شما «دوگانه» در راه ايجاد وحدت و هم‏آهنگى در كارهاى اجتماعى كشور يك ضرورت بود.. و هم‏اكنون هم اگر تلويزيون «المنار» حزب اللّه‏ را پى‏گيرى كنيد مى‏بينيد كه با شخصيت‏هاى مسيحى، دروز و ارمنى و حتى زنان كاملاً بى‏حجاب، مصاحبه مى‏كند و به گفتگو مى‏نشيند و افكار آنان را از تلويزيون حزب اللّه‏ پخش مى‏كند.. بهرحال رسيدن به هدف، در هر كشور و محيطى، الزامات خاص خود را دارد كه پرداختن به آن‏ها، نه تنها «مستحب» بلكه گاهى «واجب» مى‏شود و تشخيص نوع آن البته مربوط به «صاحبان خرد» و مراعات شرايط «زمان و مكان» است..

به نظر شما بالاخره مسئول اصلى ربوده شدن امام موسى صدر كيست؟ و سرانجام چه بايد كرد؟
امام موسى صدر به پيشنهاد بومدين رئيس جمهورى الجزائر، براى شركت در جشن فاقح(!!) به دعوت سرهنگ سمم قذافى همراه دو نفر از يارانش عازم ليبى شد... پس از چند روز اخبار ايشان قطع گرديد و دولت لبنان پى‏گير موضوع شد... ليبى ادعا كرد كه امام موسى صدر و همراهان به ايتاليا ـ رم ـ سفر كرده‏اند.. پاسپورت و لباس‏هاى ايشان و همراهان هم در هتلى در «رم» پيدا شد.. ولى از خود آنان خبرى نبود؟ بى‏ترديد اين توطئه از سوى مثلث شوم: امپرياليسم + صهيونيسم + ارتجاع عرب طراحى و اجرا شد و سرهنگ قذافى، مسئول اصلى و عامل مستقيم اين فاجعه است.. من هنگامى كه در اوائل انقلاب ـ سال 1360 ـ عازم «واتيكان» بودم، براى خداحافظى و كسب اجازه، خدمت امام خمينى رسيدم.. در ضمن رهنمودها و توصيه‏هايى كه داشتند، فرمودند: از طريق آقاى پاپ، قضيه آقاى صدر را پى‏گيرى كنيد كه آيا ايشان وارد ايتاليا شده‏اند يا نه؟ در اولين ملاقات، پس از تسليم استوارنامه به عاليجناب پاپ ژان پل دوم، مطلبى را كه امام فرموده بودند، به ايشان گفتم، پاپ گفت: شما اين مطلب را به طور رسمى براى ما بنويسيد تا ما پى‏گيرى كنيم... دو روز بعد من به عنوان سفير جمهورى اسلامى ايران در واتيكان طى يك نامه رسمى، موضوع را مطرح كرده و به دفتر جناب پاپ فرستادم.. پس از مدتى طولانى ـ شايد دوسه ماه بعد ـ نامه‏اى محرمانه از واتيكان رسيد كه: ما موضوع امام موسى صدر را از «طرق خودمان» پى‏گيرى كرديم و از دوستانمان نيز پرسيديم، آنچه كه مسلم است نامبرده و همراهان، هرگز وارد ايتاليا نشده‏اند... بعد در آخر نامه اضافه كرده بودند كه: «در اين زمينه به دوستان ليبيايى خود تذكر لازم داده مى‏شود»! و اين تذكر ديپلماتيك اشاره بر اين بود كه امام موسى صدر از ليبى خارج نشده است. البته سرهنگ ـ شاه مادام العمر ليبى! ـ كه چهل سال است خود را رهبر انقلاب ليبى؟ مى‏داند و مى‏نامد، شذوذات بسيارى در زمينه‏هاى مختلف دارد كه در يك يا دو جلد كتاب هم نمى‏توان آن‏ها را برشمرد، ولى بى‏مناسبت نيست اشاره كنم كه طبق اسناد موجود مقامات امنيتى يكى از دولت‏هاى عربى همجوار لبنان، همان وقت به ساواك شاه اطلاع داده است كه «به زودى مسئله موسى صدر منتفى خواهد شد» و اين سند به خوبى نشان مى‏دهد كه ارتجاع عرب نيز براى جلب رضايت شاه، در ربوده شدن امام موسى صدر دخالت داشته و حتى براى اجراى آن برنامه ريزى كرده و سپس موضوع را به دوست خود اعليحضرت! شاه اطلاع داده است تا خاطر مبارك ملوكانه آسوده گردد.. باز بى‏مناسبت نيست در پايان اشاره كنم كه عملكرد قذافى در اين زمينه‏ها تنها در اين دوره پايان نمى‏پذيرد... قذافى با اصرار تمام شهيد فتحى شقاقى، رهبر حركت جهاد اسلامى را براى حل قضيه كارگران فلسطينى كه خود مى‏خواست آن‏ها را از ليبى اخراج كند، به ليبى دعوت كرد، ولى به او يادآور شد كه «محافظين»ش همراه نباشند، چون در ليبى حفاظت! كامل بعمل خواهد آمد. پس از ملاقات بى‏ثمر، احمد جبرئيل و چند نفر ديگر از رهبران فلسطينى‏ها، با هواپيمايى سوريه عازم «دمشق» شدند، اما شهيد شقاقى، حتى بدون يك محافظ، به جزيره «مالت» فرستاده شد و در هتلى كه متعلق به ليبيائى است، سكونت كرد و عصر كه براى قدم زدن به بيرون از هتل آمده بود، از سوى گروه ترور موساد كه مستقيما از اسرائيل به جزيره مالت آمده بودند، به شهادت رسيد... و هنوز، مانند حادثه مفقود شدن امام موسى صدر، قذافى پاسخى به فلسطينى‏ها نداده است كه چرا شهيد شقاقى را همراه ديگر فلسطينى‏ها به سوريه باز نگرداند؟ و چرا او را تنها، به جزيره مالت فرستاد؟ و چه كسى به اسرائيل خبر داد كه شهيد شقاقى در هتل سرهنگ در «مالت» سكونت دارد؟ بهرحال بدون شك مسئول اول و آخر ربوده شدن امام موسى صدر، سرهنگ قذافى است و راه روشن شدن حقيقت پى‏گيرى جدى و مستقيم و قاطع ايران و لبنان و ديگر كشورهاى عربى و اسلامى است و البته ما را اميدى به سازمان‏ها و كشورهاى آزادى خواه! حقوق بشرى! غربى نيست.

به نظر شما علت اينكه ليبى مرتكب چنين روش غير انسانى بر ضد امام موسى صدر گرديد چيست؟
تشريح اين موضوع نيازمند بحث مستقل و مفصلى است و پرداختن به آن ظاهرا در يك گفتگوى كوتاه مقدور نيست ولى مى‏توان اشاره كرد كه بخشى از آن مربوط به مسائل داخلى لبنان و بخش ديگر مربوط به اهداف قذافى در منطقه عربى خاورميانه بود و از سوى ديگر، امپرياليسم + صهيونيسم و ارتجاع عرب حركت‏هاى سرنوشت ساز امام موسى صدر در منطقه را زير نظر داشتند و چون بر عمق موضوع و تأثير شگرف كارهاى امام موسى صدر پى بردند، خيال كردند كه با از ميان برداشتن رهبرى، مسئله خاتمه پيدا مى‏كند، غافل از آنكه ريشه‏هاى نهضت مقاومت استوار گشته بود و آثار آن، بعدها روشن ساخت كه طرح امام موسى صدر براى رهايى شيعيان و كل مردم لبنان، بنيادى بوده است.. ليبى پس از ربودن امام موسى صدر، چون با واكنش عظيمى در لبنان، ايران و عراق روبرو گرديد ـ و به هنگامى كه با «فتح» نيز اختلاف پيدا كرد ـ مدعى شد كه «سازمان آزادى بخش فلسطين» ـ به رهبرى عرفات ـ در ربوده شدن امام موسى صدر دخالت داشته است؟.. همانطور كه بعدها و پس از كشته شدن ابونضال در عراق، مدعى شد كه او امام موسى صدر را در فرودگاه ليبى ربوده و به شهادت رسانده است، اما همه اين‏ها افسانه است و خود قذافى مسئول اصلى و ابدى اين تراژدى است و در همان زمان، نشريه «الثوره» ارگان رسمى «ساف» ـ در شماره مورخ 11 دسامبر 1979 م ـ در مقاله‏اى تحت عنوان: «جناب سرهنگ! چرا؟» قذافى را عامل ترور امام موسى صدر معرفى نمود. البته من اين موضوع را در مقاله‏اى تحت عنوان «علل ناپديد شدن امام موسى صدر» در «يادنامه امام موسى صدر» (صفحه 807 و به بعد)، آورده‏ام.

اين كتاب در چه تاريخى منتشر شده است؟
كتاب «يادنامه امام موسى صدر» در 934 صفحه در قطع بزرگ، سال قبل ـ 1387 ـ از سوى «مؤسسه فرهنگى ـ تحقيقاتى امام موسى صدر» در تهران منتشر گرديد و شامل 80 مقاله و يادداشت و خاطره از شخصيت‏هاى برجسته ايرانى و لبنانى است كه به كوشش اينجانب تهيه، تنظيم، ترجمه و آماده نشر شده است.