محمدجواد صاحبی که در سال ۱۳۳۳ در شاهرود به دنیا آمده بود، پس از طی مراحل آموزش مقدمات ادبیات و علوم دینی در شاهرود و مشهد، سرانجام به سال ۱۳۵۷ در قم اسکان یافت و در حوزه علمیه، به فراگیری علوم حوزوی مشغول شد و پس از گذرانیدن مرحله عالی ادبیات عربی، کلام و عقاید، اصول فقه، فلسفه، علوم حدیث و تفسیر، از دروس خارج فقه و اصول بزرگانی چون: مرحوم آیت ‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، آیت ‌الله ابراهیم جناتی، آیت ‌الله عابدی شاهرودی و… بهره ‌مند گردید.

همزمان، خود به تدریس در مدارس و مراکز علمی ـ فرهنگی بلاد، همچون: دانشگاه تربیت‌ معلم سمنان، دانشگاه تربیت ‌معلم تهران، مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام‌ خمینی(ره)، جامعه المصطفی العالمیه، دانشگاه باقرالعلوم(ع) و غیره همت گماشت و در تربیت فکری ـ معنوی طلاب و دانشجویان کوشا بود. در همین مراحل بود که به نشر مقالات در مجلات و تألیف کتاب در زمینه ‌های مختلف پرداخت و در یک برهه از همین ایام، با حمایت حجت‌ الاسلام والمسلمین جناب آقای سیدمحمد خاتمی (نماینده امام‌ خمینی در مؤسسه کیهان) و همکاری شهید سیدحسین شاهچراغی، در سال ۱۳۶۴ به تأسیس و نشر مجله «کیهان اندیشه» در قم همت گماشت و به مدت چندین سال آن را منتشر ساخت که مجموعاً ۸۴ شماره از آن منتشر گردید.

آشنایی بیشتر ما در این برهه قوام یافت که از این جانب دعوت نمود مقالاتی برای آن مجله تهیه کنم و از آن میان آنچه اکنون به یاد دارم، مقاله ‌ای درباره ترجمه ‌های قرآن به زبان ‌های خارجی بود که در یکی از شماره‌ های کیهان اندیشه انتشار یافت. در این مرحله، دفتر کیهان اندیشه در خیابان حجتیه قم، که پاتوقی برای اهل علم و قلم بود، میعادگاه ما هم بود و در هر فرصتی به دیدار ایشان می ‌رفتم و با استقبالی گرم و صمیمانه روبرو بودم. وقتی هم که من «مرکز بررسی ‌های اسلامی» را تأسیس کردم، صاحبی به دفتر می ‌آمد و به گفتگو می ‌پرداختیم و این ناشی از صداقت و عطوفت و نگرش معنوی او بود.

محمدجواد صاحبی که هدفی جز خدمت به اسلام و فرهنگ شیعی نداشت، با مراکز و محافل مختلف علمی و نهادهای اجتماعی همکاری داشت و در همین راستا، علاوه بر مراکز علمی حوزوی، در سال ۱۳۵۸ پس از تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نخست به عنوان مسئول آموزش عقیدتی ـ سیاسی نیروهای عملیاتی سپاه و سپس به سمت مسئول کل انتشارات و مطبوعات سپاه منصوب شد و پس از مراجعت به قم، مدتی هم عضو مرکز تحقیقات اسلامی سپاه بود که تا پایان سال ۱۳۶۲ استمرار یافت.

صاحبی در راستای انجام وظیفه و ادای تکلیف مدت ها مسئولیت‌ های دیگری را نیز به عهده گرفت که از آن جمله بود: دبیر شورای دین ‌پژوهان کشور، مدیر عامل دبیرخانه دین ‌پژوهان، دبیر علمی همایش ‌های بین‌ المللی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ریاست انجمن ادیان و مذاهب حوزه علمیه قم و…

وی علاوه بر نگارش ده ها مقاله علمی ـ دینی که در مطبوعات اسلامی چاپ شده ‌اند، تألیفات متعددی نیز در زمینه ‌های مختلف داشت که از آن جمله می ‌توان از آثار زیر نام برد:

۱ـ اندیشه اصلاحی در نهضت‌ های اسلامی
۲ـ سید جمال ‌الدین اسدآبادی بنیانگذار نهضت احیای فکر دینی
۳ـ مبانی نهضت احیای فکر دینی
۴ـ سرچشمه ‌های نواندیشی دینی
۵ـ احیاگری و اصلاح ‌طلبی در نهضت حسینی
۶ـ مقتل الشمس (تحلیلی در نهضت حسینی)
۷ـ جلال حکمت و عرفان (درباره استاد جلال‌ الدین آشتیانی)
۸ ـ دین ‌پژوهی در جهان معاصر
۹ـ شناختنامه قرآن (دو جلد)
۱۰ـ گفتگوی دین و فلسفه و…

همایش ‌ها

 

علاوه بر فعالیت‌ های گسترده مرحوم صاحبی در زمینه‌ های فرهنگی ـ علمی، به بخش دیگری نیز اهتمام داشت و آن برگزاری همایش ‌ها و بزرگداشت ‌ها برای دانشوران و حضور و شرکت و ایراد سخنرانی در همایش ‌های گوناگون داخلی و بین ‌المللی بود و چون تعداد این نوع فعالیت‌ ها زیاد است، در اینجا تنها به چند نمونه از آنها که خود نیز در آنها شرکت داشتم، اشاره می‌شود:

۱ـ کنگره وحدت

این نخستین کنگره بین‌ المللی درباره وحدت اسلامی بود که سازمان تبلیغات اسلامی برگزار کرد و مرحوم صاحبی با نشر مقاله و انجام مصاحبه ‌های متعدد پیرامون ضرورت وحدت جهان اسلام، مسئله ضرورت سازمانی به نام دارالتقریب را مطرح ساخت که چندی بعد، تحقق یافت و «مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی»، با دبیرکلی مرحوم آیت ‌الله واعظ‌ زاده خراسانی تشکیل گردید که خود بانی چندین کنفرانس بین ‌المللی شد.

۲ـ کنگره بزرگداشت سیدجمال‌الدین حسینی

به پیشنهاد اینجانب و قبول آیت ‌الله واعظ ‌زاده، سازماندهی برای برگزاری یک همایش بین‌ المللی در بزرگداشت سید جمال ‌الدین فراهم شد و آقای صاحبی هم جزء هیأت علمی این کنگره شد و در همین خصوص کتابی درباره سید و احیای فکر دینی نوشت و منتشر ساخت و یکی دو سخنرانی هم ایراد نمود که مورد توجه قرار گرفت. در این کنگره شخصیت ‌هایی چون: فیلسوف فرانسوی روژه گارودی، جاوید اقبال ـ فرزند اقبال لاهوری ـ و آیت ‌الله ‌هاشمی رفسنجانی و ده ها نفر از شخصیت ‌های داخلی و خارجی شرکت و سخنرانی داشتند. سخنرانی من در این مراسم، درباره «مجموعه آثار سید جمال» بود که برخلاف تصور اغلب مردم، که فقط «رساله نیچریه» را از سید می‌ شناختند، ما مجموعه چندهزار صفحه ‌ای، به عنوان مجموعه آثار او عرضه کردیم که مورد توجه و استقبال قرار گرفت. این مجموعه را بعدها اینجانب هنگام اقامت در قاهره، در ۹ جلد و ۳۵۰۰ صفحه منتشر کردم.

۳ـ کنگره امام ‌خمینی و عاشورا

این کنگره با شرکت ده ها نفر از رجال علمی ـ فرهنگی و سیاسی بلاد اسلامی تشکیل شد و آقای صاحبی هم در آن سخنرانی داشت. نکته جالبی که در این کنگره اتفاق افتاد، اشاره یکی از سخنرانان به «معاویه» بود که او را عامل اصلی واقعه عاشورا معرفی نمود که با ولیعهد کردن یزید، خلافت را موروثی کرد؛ اما بعضی حاضران یادآور شدند که سیدقطب و مولانا ابوالاعلی مودودی نه تنها او را عامل چنین وضعی ‌دانسته‌ اند، بلکه خلیفه پیشین را نیز باعث روی کار آمدن بنی‌ امیه می‌ دانند و از اینجا بود که «خلافت» به «سلطنت» تبدیل شد. سید قطب در کتاب «عدالت اجتماعی در اسلام» که اینجانب و یکی از علمای محترم قم ترجمه کرده ‌ایم، اقدام انقلابیون یا شورشیان آن عصر را به اسلام نزدیکتر می ‌داند. مودودی نیز کتاب مفصلی به زبان اردو با عنوان «خلافت اور ملوکیت» (خلافت یا سلطنت) نوشته و منتشر ساخته که عامل اصلی انحراف در مسیر حکومت اسلامی را دوران خلیفه سوم و سلطه بنی ‌امیه بر امور می‌ داند. این کتاب به فارسی هم ترجمه شده است.

۴ـ کنگره علامه طباطبائی در تبریز

این کنگره در چند سال متوالی در دانشگاه تبریز برگزار می‌ شد و آقای صاحبی در اغلب آنها حضور فعال داشت. در یکی دو اجلاس اینجانب نیز حضور یافتم و سخنان کوتاهی درباره علامه طباطبائی و آثارش ایراد کردم. سخنران اصلی و عمده این کنگره شخصیت ‌هایی چون مرحومان: علامه محمدتقی جعفری، آیت‌ الله ملکوتی و دکتر دینانی بودند.

۵ ـ کنگره بین ‌المللی علامه بلاغی

این کنگره به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم) در سال ۱۳۸۶ با حضور میهمانانی از: عراق، انگلستان، تونس، مصر، هند، لبنان، عربستان، پاکستان، ترکیه، سوریه و… برگزار شد و آقای صاحبی دبیری آن را بر عهده داشت. آیت ‌الله‌ هاشمی رفسنجانی از سخنرانان برجسته این مراسم بود.

کنگره بین ‌المللی شهیدین، کنگره بزرگداشت آخوند خراسانی، کنگره شیخ فضل ‌الله نوری، کنگره سردار جنگل و چندین همایش دیگر که ایشان آنها را مدیریت کرد، از خدمات فرهنگی آقای صاحبی است که هر کدام آثار پرباری در بر داشت.

انجمن علمی ادیان و مذاهب

مرحوم صاحبی با تلاشی خستگی ‌ناپذیر توانست «انجمن علمی ادیان و مذاهب» را در حوزه علمیه قم، تأسیس کند و در چندین دوره، ریاستش را به عهده بگیرد که با برگزاری سمینارها و نشست‌ های علمی به فعالیت مشغول بود. یکی از سمینارهای این انجمن درباره نقش امام موسی صدر در تحولات اجتماعی ـ سیاسی لبنان بود که چندین نفر از جمله اینجانب در آن سخنرانی کردیم.

دو کنگره دیگر درباره سید جمال

مرحوم صاحبی در دو کنگره بین ‌المللی دیگر که درباره سید جمال و افکارش در قطر و همدان تشکیل شده بود، شرکت فعال داشت و در هر دو کنگره به سخنرانی پرداخت. کنگره بین ‌المللی قطر با عنوان «المؤتمر الدولی للمصلح العالمی السید جمال ‌الدین و التحدیات التی تواجهها الامّه الاسلامیه» به همت رایزنی فرهنگی ایران در دوره سرپرستی جناب آقای محمدمهدی احمدی، برگزار شد. شخصیت‌ ها و علمایی نیز از بلاد عربی ـ اسلامی شرکت داشتند و اینجانب، آقای صاحبی و آقای دکتر تبرائیان از سخنرانان اصلی مؤتمر بودیم.

کنگره پایانی را هم وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در همدان برگزار کرد که باز شخصیت ‌های علمی و جمع کثیری از مردم در آن شرکت داشتند و علاوه بر آقای علی جنتی وزیر وقت ارشاد، استاندار همدان، آیت ‌الله غیاث ‌الدین طه محمدی امام‌ جمعه همدان، محمد ثقفی، صاحبی و چند نفر دیگر سخنرانی کردند.

آثار ماندگار

اغلب تألیفات و ترجمه ‌های آقای صاحبی ارزشمند و ماندگار است، به‌ ویژه ترجمه «طبایع الاستبداد»، چند کتاب درباره سید جمال و کتابی مفصل درباره حرکت ‌های اسلامی معاصر، شناختنامه قرآن، که مقالات آن به پیشنهاد دارالقرآن آیت‌ الله گلپایگانی تنظیم و جمع ‌آوری شد و در دو مجلد (بیش از ۱۲۰۰ صفحه) تدوین و منتشر گردید. مقالات و آثاری از علمایی چون: حسن ‌زاده آملی، محمد‌هادی معرفت، سید جعفر مرتضی، سید جعفر شهیدی، رضا استادی، سید محمدعلی ایازی، دکتر محمد علوی مقدم، صالحی نجف ‌آبادی، نگارنده و… در این کتاب ارزشمند نقل شده است.

نهضت ‌های اسلامی

آخرین اثر مرحوم صاحبی کتاب «نهضت‌ های اسلامی معاصر» است که شامل مروری بر آثار و برنامه ‌های حرکت ‌های اسلامی در جهان عرب و اسلام می ‌شود و در تألیف آن از منابع و مأخذ بسیاری استفاده شده است. اصولا مرحوم صاحبی از آغاز زندگی اجتماعی، اهتمام زیادی به نگارش درباره رهبران حرکت ‌های اسلامی (مانند سید جمال و دیگران) داشت و در واقع به شناخت و شناسایی رهبران اندیشه اسلام سیاسی اهتمام می ‌ورزید و این نشان ‌دهنده علاقه او به نهضت جهانی اسلام بود و البته به مفهوم پیوند فکری کامل با آنها نیست، بلکه ابراز شناسایی نوعی تفکر انقلابی در دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و ادامه آن، پس از پیروزی بود که همراه با آزاداندیشی و برخورد آگاهانه ـ و گاهی نقادانه ـ بود و این در دوری وی از چپ ‌اندیشی و چپ ‌نگری (به اصطلاح اصول ‌گرایانه) که همه را طرد نماید و عرصه را بر مخالفان فکری خود تنگ نماید، کاملا آشکار می ‌گردد. سرانجام دکتر محمدجواد صاحبی، در ۲۴ بهمن ۱۳۹۷ درگذشت و به رحمت حق پیوست. یادش گرامی باد.