البته شایگان را که از لحاظ سنی، نزدیک به من بوده، در آن دوران ندیده بودم، چون من نیز مانند او کودکی بودم که گهگاهی در مراسم مسجد پدری حضور می‌یافتم... و طبیعی است که در آن دوران، کودکان نتوانند هم‌سالان خود را شناسایی کنند و این امر، در خاطره‌شان باقی بماند...

... زمان گذشت و من شایگان را در یکی دو جلسه علمی ـ فلسفی استاد بزرگوار، مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبائی و پروفسور‌ هانری کربن در تهران، دیدم که اینک در دوره جوانی در محفل علما حضور می‌یافت. شایگان را دکتر سید حسین نصر به آن جلسه یا حلقه آورده بود و بی تردید این جلسات در تکامل فکری وی نقش اصلی و تأثیر اساسی داشت...

 

... برای آشنایی بیشتر با این «حلقه» یا جلسه گفتگویی، بی مناسبت نیست که اشارتی داشته باشیم.

 

مباحثات یا مذاکرات علامه سید محمدحسین طباطبائی ـ پرفسور هانری کربن، از نخستین ماه های سال 1338 در منزل احمد ذوالمجد طباطبائی حقوق دان و وکیل دادگستری در خیابان «بهار» تهران آغاز شد و محصول آن مذاکرات نخست، به عنوان سالنامه «مکتب تشیع» در سال 1339، توسط مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی و شهید دکتر محمدجواد باهنر انتشار یافت و مورد استقبال وسیعی قرار گرفت.

اصل این کتاب، که در حدود دویست صفحه تنظیم شده بود با ملحقات و اضافات آیت الله علی احمدی میانجی و اینجانب ـ آن هم در حدود دویست صفحه جمعاً در چهارصد صفحه ـ چندین بار تجدید چاپ شد و هم اکنون نیز تحت عنوان «شیعه» توسط «بوستان کتاب» قم، تجدید چاپ می گردد.

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی که خود در این جلسات حضور داشت، در مورد چگونگی تشکیل این جلسات می گوید: «... هانری کربن هر سال چهار یا پنج ماه را برای تحقیقاتش به ایران می آمد. در آن ایام هر دو هفته یکبار در تهران جلسه ای تشکیل می شد که مرحوم علامه طباطبایی از قم به تهران تشریف می بردند و با ایشان گفت و گو می کردند. البته در آن جلسه تنها مرحوم علامه و هانری کربن نبودند، بلکه بعضی اساتید دانشگاه نیز حضور داشتند. بنده و مرحوم صائنی زنجانی از ایشان خواهش کردیم که در رکابشان به تهران برویم و در آن جلسات شرکت کنیم و ایشان هم خواهش ما را پذیرفتند... من یادم هست که می رفتم بلیط اتوبوس شمس العماره را می گرفتم و اتوبوس سوار می شدیم و می آمدیم شمس العماره تهران پیاده می شدیم و از آنجا تاکسی می گرفتیم و به محل جلسه در خدمت ایشان می رفتیم. محل جلسه منزلی در خیابان بهار بود که متعلق به مرحوم ذوالمجد طباطبایی بود. ایشان وکیل دادگستری بود ولی به مباحث فلسفی و عرفانی نیز علاقمند بود. به سبب این علاقه از اعضای جلسه پذیرایی می کردند و جلسه در منزل ایشان تشکیل می شد.» (کتاب «آینه های فیلسوف»، ص 40، گفتگوهای عبدالله نصری، چاپ تهران انتشارات سروش).

«پایگاه اطلاع رسانی کانون گفتگو» هم درباره چگونگی این جلسات می گوید: در این جلسات گفت و گویی، به جز علامه طباطبایی، هانری کربن، ذوالمجد طباطبایی، دیگرانی چون دکتر عیسی سپهبدی، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، آیت الله محمد اسماعیل صائنی زنجانی، حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی، آیت الله مکارم شیرازی، دکتر شیخ جواد مناقبی و شهید مرتضی مطهری ـ دکتر معین، دکتر جزائری، مهندس بازرگان هم گهگاهی ـ حضور داشتند.

گفت و گوها میان علامه طباطبایی و هانری کربن با واسطه مترجم بود. دکتر حسین نصر در این باره می گوید: «دکتر عیسی سپهبدی مترجم بود. از زمانی که من به این جلسات می رفتم کار ترجمه بیشتر با من بود و شایگان را هم به آنجا بردم و این گونه بود که او با علامه طباطبایی آشنا شد. شایگان را به علامه طباطبایی و کربن معرفی کردم.» (کتاب: «در جست و جوی امر قدسی» ص 124) و داریوش شایگان نیز خود درباره ارتباط گفت و گویی در این جلسات می گوید:‌ »گفت و گو به دو زبان بود. کربن به فرانسه سخن می گفت. فارسی را بسیار خوب می فهمید، اما از آنجا که گوشش سنگین بود، جرأت حرف زدن [به فارسی را] نداشت. سوالاتش را به فرانسه مطرح می کرد که به فارسی ترجمه می شد و علامه طباطبایی به فارسی پاسخ می داد که سخنانش به فرانسه برمی گشت. بنابراین نوعی ترجمه دو سویه در کار بود. معمولاً دکتر سید حسین نصر کار دشوار این ترجمه دو سویه را با چیرگی تمام به انجام می رساند و در غیاب او این وظیفه بر عهده من قرار می گرفت.» (کتاب: «زیر آسمان های جهان»، چاپ تهران، ص 135)

دکتر شایگان در کتاب مشهوری که درباره کربن نوشته، از لبخند رضایت کربن به مناسبت همدلی و داشتن منشأ مشترک در گفت و گویش با علامه طباطبائی یاد کرده است. دکتر غلامرضا اعوانی هم در پیشگفتار خود بر کتاب «شیعه» این گفت و گوها را نمونه بارزی از هم زبانی، همدلی و تفاهم حقیقی بین فرهنگ ها یاد کرده است.

شایگان در تک نگاری مهم خود درباره هانری کربن، درباره محتوای یک شب از آن جلسات نوشته است: «از مایه های عرفان نظری سخن می گفتیم که می بایست موضوع گفت و گوهایمان در آن سال باشد... یادم می آید کربن آن شب به موضوع نخستین گناه آدمی، به هبوط بشر پرداخت و از طرح این مشکل در قالب مسیحیت از علامه طباطبایی پرسید: «آیا عرفان اسلامی نیز به گناه آغازین معتقد است؟» سپس با نقل قولی از یک مولف فرانسوی افزود: «دو هزار سالی که از آن گناه آغازین می گذرد، کارمان را به جایی رسانده که دیگر از گناه بدمان نمی آید.»... علامه طباطبایی با صدای آرامی که به دشواری شنیده می شد در پاسخ گفت: «هبوط بشر، نقص یا عیب نیست. پس آنقدرها گناه هم نیست. اگر میوه ممنوع نبود، امکانات بی کران وجود هرگز به منصه ظهور نمی رسید. لبخند ستایشگر و تاییدکننده کربن هرگز از یادم نمی رود.» (کتاب: «کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی»، ص 43، ترجمه باقر پرهام، چاپ: نشر و پژوهش فرزان).

این چگونگی ماجرای جلسات علمی ـ فلسفی با حضور دانشمندان و نخبگان زمان، در آن جلسات بود که یکی از آنان، داریوش شایگان بود.

تجدید دیدار

 

... زمان گذشت و شایگان همسایه ما در تهران شد! یعنی منزل وی در کوچه هفتم محلّه ما و منزل ما در کوچه هشتم آن محله قرار داشت ـ دو کوچه روبه‌روی هم! ـ و چند بار او را در کوچه یا فروشگاه محله دیدم که با سلام و علیک و احوالپرسی معمولی همراه بود.

یکبار در این دیدار عبوری در نزدیکی منزل وی، «تعارف» کرد که به دیدار وی بروم و من هم از این «تعارف» استقبال کردم و نه یکبار، بلکه دو سه بار به دیدار وی رفتم و سخنانی در مورد دوران کودکی وی در تبریز و موقعیت تجاری پدر و پدربزرگش به میان آمد و بعد اشارتی گذرا به سفرهای متعدد به بلاد مختلف داشت و سپس چگونگی حضور در جلسات علامه طباطبایی سخن گفت آن را در دگرگونی عمیق و معنوی در زندگی خود نقش آفرین نامید. گرچه نقل می‌کرد که پیش از آن تحول عمیق و سازنده، با معنویت دینی آشنا شده و با آن «کنار» آمده بود تا آنجا که به دوران عقیدتی ـ سنتی مفقودشده خانوادگی بازگشته بود.

... این نکته را شایگان به طور اجمال بر من تعریف کرد اما من، بعدها، تفصیل این جریان را در کتاب او یافتم که نقل عین آن نکات و از آن کتاب، بی مناسبت نخواهد بود.

شایگان در پاسخ به این سئوال که: «در خانه به سبک غربی زندگی می‌کردید؟» می‌گوید: «بله! غالباً در خانه ما میهمانی بود و من احساس می‌کردم که در ضیافتی پایان ناپذیر شرکت دارم. و به استثناء اوقاتی که به زیارت مراقد مقدس می‌رفتیم که در آنجا حسابی گریه می‌کردیم، می‌خواستیم سنت را به فراموشی بسپاریم.

در این میهمانی‌ها ایرانی‌های مستفرنگ را می‌دیدم و هر آنچه که به گذشته تعلق داشت، به سطح فولکور تقلیل یافته بود... شاید به دلیل چنین محیط زندگی بسیار غربی و اتو کشیده بود که من همواره یاد و دریغ آن ایران واپس رانده‌ای را داشتم که به طور نهائی در زیر جامه بدن‌نما و پرزرق و برق این مدرنیته پرهیاهو می‌تپید!» (کتاب: زیر آسمان های جهان).

پس از این بیان، شایگان به دوره ای اشاره می‌کرد که او را به مبانی اصیل و اصلی خود باز گردانده بود و در واقع آن را تولدی دوباره می‌نامید که پس از تجربه‌های طولانی و سیر در فرهنگ ها و آئین ها به ویژه در هند، آن را به دست آورده بود.

شایگان باز در کتاب خود این دوران را چنین تعریف می‌کند:

... بعدا که پس از اقامتی دور و دراز در خارج وارد ایران شدم، چنان برای آن جهان جاودانه، که زمانی در سفر سحرآمیزم با‌هاجر سلطان بر من جلوه گر شده بود، دلتنگ بودم که به مدت هفت سال به طرزی تزلزل ناپذیر روند ریشه یابی را بر خود هموار کردم. درست عکس آنچه در کودکی به من آموخته بودند رفتار می‌کردم. در ذهنم نوعی بازگرداندن همه ارزش‌های رفته دست در کار بود. نه فقط مسلمانی متدین شده بودم و به یک طریقت با همه مجموعه اوراد، نماز و روزه، و نذر و دعاهایی که مستلزم آن بود مشرف شدم، بلکه با شدت و پشتکار به آموختن زبان عربی و متون قدیم فارسی و مطالعه آثار فلاسفه و عرفا روی آوردم و به ویژه با نهایت جدیت به حشر و نشر با محافل سنتی روحانیت پرداختم که در ضمن آن با انسان‌هایی استثنایی روبه رو شدم. یک کمبود، یک حفره عمیق در من وجود داشت که بایست به هر قیمت آن را پر می‌کردم، و این کاری بود که در طی سالیان و با سعی بسیار بدان پرداختم. حالا دیگر اشباع شده بودم. دیگر برایم بس بود. عطشم را سیراب کرده بودم، گرسنگیم را رفع کرده بودم...» (کتاب:‌ «زیر آسمان‌های جهان»، ص 10).

... البته شایگان پس از طی این مرحله و به دنبال آشنایی با فلاسفه، عرفا و فرزانگانی چون: علامه طباطبایی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، الهی قمشه ای و سرانجام سید جلال الدین آشتیانی، در عمل به مرحله تکاملی عرفان و معنویت دست می‌یابد و این بار به طور کامل «سیراب» می‌شود و سیری را در کنار علامه طباطبائی درک می‌کند و چون از شرح و بیان طولانی و مشروح چگونگی آن خود را ناتوان می‌یافت، فقط به طور اجمال و اشاره، به آن پرداخت و شاید هم خیلی علاقه نداشت که آن قصه را با شرح و بسط بازگو کند و من که از موضوع به طور اجمال آگاه بودم، از او خواستم که جریان را به طور مبسوط‌تر نقل کند ولی او در آن دیدار، آمادگی این امر را نداشت و مرا به مطلبی که در کتاب خود، پس از آشنایی با استوانه‌های فلسفه صدرایی و اشراقی و دیدار با صاحبان مقامات و کرامات، در این رابطه بیان کرده است، ارجاع داد و گفت:‌نقل آن نکات از آن کتاب هم بهتر است و هم مستندتر خواهد بود.

البته من آن مطالب را عیناً به عنوان «پیوست چهارم» در آخر جلد 24 مجموعه آثار علامه طباطبایی که تحت عنوان: «سیر و سلوک سبز» ـ شامل بحث‌های متنوع علامه طباطبائی و دستخط‌ها و اشعار و نامه‌های ایشان است ـ به تفصیل نقل کرده‌ام و این کتاب توسط موسسه فرهنگی «بوستان کتاب» قم، به سال 1396 برای نخستین بار در 400 صفحه، منتشر گردید و با استقبال خردمندان و فضلای حوزه و اهل فلسفه و عرفان در کشور روبه رو گردید... و البته نسخه ای از کتاب را هم به دکتر شایگان دادم که بسیار مسرور شد و تشکر نمود...

شایگان در این رابطه و در پاسخ به سئوال زیر:‌ چهره‌های سنتی مهمی که در دوران نخست بازگشت تان به ایران بر شما تأثیر نهادند کدام اند؟، چنین توضیح می‌دهد:

«... همان گونه که قبلا گفتم، این دوره نخست، نوعی خلوت گزینی و کناره جویی کامل از جهان بیرون بود. سوای چند سفری که به هند کردم، و در آنجا به دیدار مردانی با فضایل استثنایی نایل شدم، هفت سال تمام از غرب بریدم و فضای سینه ام را از هوای جاودانه پیران فرزانه مان پُر کردم. من از فیض دیدار و درک محضر آخرین حکیمان ایران سنتی نصیب برده ام که آخرین شهاب‌های آسمانی نورانی بودند. در این دوران بود که به یک طریقت سر سپردم، متدین شدم، زبان عربی خواندم، و به آموختن قرآن و متون عرفانی ادب فارسی پرداختم، و همان گونه که قبلاً گفتم، به درون حلقه بسته ای که بر گرد شخصیت پرجاذبه علامه سید محمدحسین طباطبایی قرار داشت، پذیرفته شدم.

من از محضر چهارتن فیض برده‌ام، که هر یک از آنها برایم ارزش خاص خود را دارد. بی هیچ تردید، علامه طباطبایی را بیش از همه ستوده و دوست داشته‌ام. به او احساس ارادت و احترامی سرشار از عشق و تفاهم داشتم. سوای احاطه وسیع او بر تمامی گستره فرهنگ اسلامی (می دانیم که او مؤلف کتاب ماندگار المیزان در تفسیر قرآن است که در بیست جلد منتشر شده)، آن خصلت او که مرا سخت تکان داد، گشادگی و آمادگی او برای پذیرش بود. به همه حرفی گوش می‌داد، کنجکاو بود و نسبت به جهان‌های دیگرِ معرفت حساسیت و هشیاری بسیار داشت. من از محضر او بی نهایت توشه برداشتم. هیچ یک از سئوالات مرا درباره مجموعه طیف فلسفه اسلامی بی پاسخ نمی‌گذاشت. با شکیبایی و حوصله و روشنی بسیار، به توضیح و تشریح همه چیز می‌پرداخت. فرزانگی اش را جرعه جرعه به انسان منتقل می‌کرد. چنانکه در دراز مدت نوعی استحاله در درون شخص به وجود می‌آورد. ما با او تجربه ای را گذراندیم که احتمالاً در جهان اسلامی یگانه است: پژوهش تطبیقی مذاهب جهان به هدایت و ارشاد مرشد و علامه ای ایرانی. ترجمه‌های انجیل، ترجمه فارسی اوپانیشادها، سوتراهای بودایی، و تائوته چینگ را بررسی می‌کردیم. استاد با چنان حالت کشف و شهودی به تفسیر متون می‌پرداخت که گویی خود در نوشتن این متون شرکت داشته است. هرگز در آنها تضادی با روح عرفان اسلامی نمی‌دید. با فلسفه هند همان قدر اُخت و آمُخته بود که با جهان بینی چینی و مسیحی.

یک بار او را به ویلایی در ساحل خزر که به دریا مشرف بود دعوت کردم. مثل همیشه بحث فلسفه و رابطه میان «دیدن» و «دانستن» در میان بود. از نظر او، تمامی معرفت، اگر به سطح تجربه ای آنی و شهودی اعتلا نمی‌یافت، هیچ ارزش و اعتباری نداشت. من در آن ایام نوشته‌های یونگ را زیاد می‌خواندم. و در آن زمان در کتاب «انسان و جست و جوی روان» غرق بودم. استاد خواست بداند که کتاب درباره چه است. در دو کلام برایش لُبّ مطالب کتاب را شرح دادم. اصل مطلب این بود که در حالی که قرون وسطا روح جوهری و جهانی را موعظه می‌کرد، قرن نوزدهم توانست روانشناسی فارغ از روح را به وجود آورد. استاد چنان از این نکته به وجد آمده بود که خواست کتاب حتماً به فارسی ترجمه شود و افزود: زیرا باید جهان را شناخت. ما نمی‌توانیم خود را در برج‌های عاج مان محصور و منزوی کنیم.

تجربه شگفت دیگری که با او داشتم، ملاقات دو به دویی بود که زمانی در خانه ای در شمیران بین ما دست داد. قرار بود که همه اهل محفل آن شب در آنجا گرد آیند. من به آنجا رفتم اما بقیه غایب بودند. احتمالاً تاریخ جلسه را اشتباه کرده بودند. ما تنها بودیم. شب فرا می‌رسید و از گردسوزهایی که در طاقچه‌ها گذاشته بودند نور صافی می‌تراوید. مانند همیشه روی زمین بر مخدّه نشسته بودیم. من از استاد درباره وضعیت اخروی و اینکه چگونه روح نماد ملکاتی است که در خود انباشته و پس از مرگ آنها را در جهان برزخ متمثل می‌کند سئوال کردم. ناگهان استاد، که معمولاً‌ بسیار فکور و خاموش بود، از هم شکفت. از جا کنده شد و مرا نیز با خود برد. دقیقاً خاطر ندارم که از چه گفت، اما آن فوران حال‌های دمادم را که در من می‌دمید خوب به یاد دارم. احساس می‌کردم که عروج می‌کنم. گویی از نردبان هستی بالا می‌رفتیم و فضاهایی هردم لطیف تر را باز می‌گشودیم. چیزها از ما دور می‌شدند. هوای رقیق اوج‌ها را و حالی را که تا آن زمان از وجودش بی خبر بودم حس می‌کردم. سخنان استاد با حس سبکی و بی وزنی همراه بود. دیگر از زمان غافل بودم. هنگامی که به حال عادی بازآمدم ساعت‌ها گذشته بود. سپس سکوت مستولی شد. ارتعاش‌های عجیبی مرا تسخیر کرده بود؛ رها و مجذوب در خلسه صلحی وصف ناپذیر بودم. استاد از گفتن ایستاد و سپس چشمانش را به زیر انداخت. دریافتم که بایست تنهایش بگذارم. او نه تنها به سئوالم پاسخ گفته بود، بلکه نَفَس تجربه را در من دمیده بود. این تجربه را دیگر برایم تکرار نکرد. اما یقین دارم که او اهل باطن و کرامات بود. در برابر مخاطبان ناآشنا دم فرو می‌بست و با آنکه در محافل رسمی و روحانیت فیلسوفی قدر اول بود که لقب علامه داشت، به ویژه به روحانیون متحجر بی اعتماد بود.

ـ شخصیت‌های دیگری که دیده اید بر شما همین تأثیر را نهاده اند؟

 

ـ احتمالاً خیر. با او بسیار تفاوت داشتند و من نیز با آنان نظیر چنین رابطه ای را نداشتم ـ شاید به استثنای سید جلال الدین آشتیانی که به دوستی هم درآمدیم. مثلاً حاج ابوالحسن رفیعی قزوینی یکی از بزرگترین استادان حکمت و فیلسوفی اشراقی و از جنم علامه طباطبایی بود. ما در سال 1340 به محضرش در قزوین رفتیم. شخصیتی بسیار با هیبت داشت. پیشانی ای بسیار گشاده داشت و نگاهش مغرور و نسبتاً تحقیرآمیز بود. در آن زمان زلزله شدیدی منطقه بوئین زهرا را ویران کرده بود. استاد ما را با ادبی فراوان در خانه خود که باغچه کوچکی داشت پذیرفت. جمعیت فراوانی در خانه بودند. بازدیدها پایان نمی‌یافت. بیشترِ گفت و گو درباره زلزله و خسارت‌های ناشی از آن بود . مردی بسیار خوش پوش در کنجی کز کرده بود و خاموش به گفته‌های دیگران گوش می‌داد. ظهر، حکیم بزرگوار همه را مرخص کرد و ما را به ماندن برای ناهار دعوت کرد. ما دو یا سه نفر بودیم که بسیار جوان بودیم و خود را در آن محیط عبوس به کلی بیگانه می‌یافتیم. هنگامی که از هویت مرموز مرد خوش پوش که تمام صبح تا ظهر کلمه ای سخن نگفته بود پرسیدیم، با بی اعتنایی نمایان پاسخ داد که او وزیر بهداری بوده است.

برایمان در قاب‌های کوچک چلوکباب آوردند. و سپس حکیم درباره موضوع‌های گوناگون سخن آغاز کرد. کسی موضوع عرفان را پیش کشید. همگی منتظر بودیم که او به بزرگان عرفان نظری یا فلسفه اشاره کند. اما، در میان شگفتی همگان، وی یکی از حاشیه ای ترین و شاید مهجورترین متفکران سراسر سنت اسلامی را به میان آورد؛ عمرخیام. در سراسر عمرم هرگز چنان ستایش پرشوری درباره متفکر ـ شاعری چنین قالب ناپذیر، آن هم از دهان یک مرجع «رسمی» و از آن عجیب تر درباره موضوعی که برای اکثر متفکران اسلامی ممنوع شمرده می‌شود، نشنیده بودم. نه تنها با شوق و شیفتگی از تهور اندیشه ای که فلسفه و کلام را عنان بر عنان ردّ و روانه می‌کرد تجلیل می‌نمود، بلکه بی هیچ احتیاطی آزردگی او را می‌ستود و افزود که خیام آزادترین، آزاده ترین، و والاقدرترین کس در تمام تاریخ تفکر اسلامی است. این گفتار نامنتظر از سوی یک مقام مذهبی در سطح او، اگر ناقض غرض نبود، بی شک شگفت انگیز بود. این بی پروایی خیامی، که حاج ابوالحسن خود نیز از آن بهره داشت، بی تردید یکی از ویژگی‌های بارز و نمونه وار تفکر ایران است که آن را می‌توان به شکل دیگر، مثلا در «شطحیات» عارفان بزرگ ایرانی، بازیافت، که از بایزید بسطامی به حافظ می‌رسد و در این میان از حلاج و روزبهای شیرازی می‌گذرد.

استاد را من دو سه بار دیگر ملاقات کردم و در هر ملاقات همان آمیزه تحسین و اعجاب و حس غریبگی را نسبت به او در خود یافتم.

درباره حکیم الهی قمشه ای ماجرا به کلی به گونه ای دیگر بود. او از بزرگان فلسفه و عارفی تمام بود. ما دست کم دوبار در ماه به دیدار حکیم می‌رفتیم. خانه اش در جنوب شهر در خیابان خراسان بود و آب و برق نداشت. استاد بیرون از چهارچوب زمان و مکان می‌زیست و هرگز امکان نداشت که بتوانیم درسی را با او تا به آخر برسانیم. هنوز موضوعی را تمام نکرده به سوی شعر پر می‌کشید. شعر‌گاه از خودش، و گاه از عارفان بزرگ ایرانی چون عطار، سنایی، مولانا، و حافظ ـ در فیضانات پرشور شاعرانه از او می‌تراوید. هرگز کسی را چون او سرشار از عشق و چون او شیفته سرمستی‌های غنایی زبان ندیده ام.  گویی عرفان برای او سرچشمه فیاضی بود که جهان را با امواج شعر آبیاری می‌کرد. چیز زیادی از او نمی‌آموختیم. اما در اقیانوسی از نور، از لمعان، از اشراق‌های ناگهانی و احساسات جوشان شنا می‌کردیم و تر و تازه، شاداب و جوان، پوست انداخته و سرشار از نیرویی که لایزال می‌نمود، از آن به در می‌آمدیم.

این روحیات سخت عاطفی، از چاشنی طنزی لطیف و گاه به راستی طعنه آلود برخوردار بود. یک بار با او به قم رفتیم. جمعاً شش نفر بودیم که در یک اتومبیل امریکایی به هم فشرده می‌شدیم. حکیم الهی در تمام طول راه با نقل حکایات بامزه و لطیفه‌های خنده دار، ما را می‌خنداند. غروب گاه، برای نماز توقف کردیم. حکیم سجاده خود را پهن کرد و دست به نمازی گذاشت که یک ساعت طول کشید. من حرکات او را که به جلو می‌آمد، عقب می‌نشست، و رها می‌کرد می‌پاییدم، به جزری می‌ماند که بر می‌خیزد و بر خود می‌لرزد تا سرازیر شود و بر سواحل جوار خداوند بنالد و بموید.

تصویری که از این حکیم دوست داشتنی و دلپذیر در من مانده است، تصویر پناهی امن و آرام است. زیرا هرگز ندیدم که سایه ای از شک یا اضطراب چهره همیشه خندانش را بساید.

اگر علامه طباطبایی تجسم فیلسوفی حکیم بود، حکیم قمشه ای مظهر نمونه ازلی عارف عاشق و سالک طریق «بندگی عشق» بود.

چهارمین چهره، سید جلال الدین آشتیانی، از همه آنان جوان تر بود. سید جلال الدین آشتیانی شاگرد علامه طباطبایی و قزوینی بود. هرگز از تحسین فضایل فکری و والای قزوینی فرو نمی‌گذاشت و او را بزرگترین فیلسوف معاصر و ملاصدرای زمانه ما می‌دانست.

رابطه من با آشتیانی بسیار روان بود. از آنجا که فاصله سنی مان چندان زیاد نبود، می‌توانستیم رابطه ای صمیمانه و رفیقانه داشته باشیم. هرازگاه در مشهد به دیدارش می‌شتافتم. در دانشگاه مشهد استاد فلسفه بود. هربار نیز که به پایتخت می‌آمد با یکدیگر دیدار می‌کردیم و یک بار هم در خانه من اقامت کرد. به یاد دارم که در آن دوران درباره روابط هند و اسلام کار می‌کردم و باید فصول الحکم ابن عربی را می‌خواندم و می‌فهمیدم. آشتیانی در درک اعماق باورنکردنی این اثر عمده عرفان نظری به من یاری‌ها داد. منظماً در خانه یکی از دوستان به دیدارش می‌رفتم. چای می‌نوشیدیم، گپ می‌زدیم، و سپس وقتی به قسمت‌های دشوار کتاب می‌رسیدیم، او آنها را به فارسی برمی گرداند و همزمان چنان تفسیرهای عالمانه ای به آنها می‌افزود که معانی شان را در همه ابعاد می‌گسترد.استادی و احاطه او حیرت انگیز بود. همه کنج و کنارهای سنت را ـ از فلسفه ابن سینا تا سنت اشراق و تا مکتب ملاصدرا ـ خوب می‌شناخت. همچنین در متون فلسفی گمنامی، که هنوز به شکل نسخه خطی بودند، تبحری عمیق داشت. از آن گذشته برده کار بود. تفسیرها، انتشارات، تصحیح و تنقیح متون پیچیده پشت سر هم از قلم او صادر می‌شدند. هنگامی که کربن طرح عظیم خود را برای تدوین تذکره ای از فیلسوفان ایرانی از قرن یازدهم هجری تا زمان معاصر درافکند از آشتیانی دعوت به همکاری کرد. آشتیانی همه وقت و همت خود را وقت این کار کرد و اگر پُرکاری اش نبود این طرح هرگز به انجام نمی‌رسید. اگرچه مرکز کربن این طرح را متوقف کرد، بافت کلی اثر به پایان رسیده بود. دو جلد از کتاب منتشر شده، جلد سوم به پایان رسیده و جلد چهارم در دست انجام بود.

از برکت این دیدارهای استثنایی و این دوستی‌های سرشار از عصاره حکمت قدیم ایران، در گذار سالیان خود را از معنویت کشورم می‌انباشتم. باید بگویم که کار من از مقوله اسلام شناسی نبود. چنانکه امروز خود را هندشناس نمی‌دانم. آنچه در این دیدارها برایم ارزش داشت، روح و نَفَس و همدمی این بزرگان بود که آن را به من می‌دمیدند. هیچ آرزویی جز فهمیدن نداشتم، زیرا خوب می‌دانستم که شوقی برای آنکه اسلام شناس، هندشناس، یا هر چیز دیگری از این دست شوم ندارم. تنها می‌خواستم متفکری آزاد از بند همه تعلقات حرفه ای باشم. من در محضر این استادان به امر مهمی پی بردم. همه آنان حکیمانی فرزانه بودند. بدین معنا که شیوه هستی و شیوه معرفت شان با هم در هماهنگی و صلح محض بود و هیچگونه گسست یا تناقضی ـ از آن دست که بعدها به نحوی دردناک نزد روشنفکران مان یافتم ـ در آنان ایجاد نمی‌کرد. در برابر این انسان‌هایی که با خود و با جهان در هماهنگی محض بودند، انسان خود را آسوده و امن و همنوا با ضرباهنگ هستی می‌یافت؛ ضرباهنگی که در آداب و رسوم و سنت ما نیز وجود داشته. این قشر ـ که بی شک در راه زوال است ـ دیگر در غرب وجود ندارد. در غرب، فضلا و روشنفکران و دانشمندان بسیار برجسته داریم، اما پیر فرزانه نداریم. چرا که در غرب بین عقل و دل فراق افتاده است. و همه چیز به فراخ تر کردن این شکاف درمان ناپذیر میان این دو پاره وجود کمک می‌کند. جوسپه توچی در توصیف این بیماری دل چنین می‌گوید: «غرب کلمه «انتلکتوئل» را سکه زده است. اما آیا می‌توان تصور کرد که انسانی فقط دارای «انتلکت» باشد؟» (کتاب: سیر و سلوک سبز: اثر علامه طباطبائی، چاپ قم، 1396، صفحه 393 تا 398، ضمیمه چهارم)

شایگان و سیاست: سقوط مصدق

... در دو سه دیداری که با شایگان داشتم، سعی می‌کردم که بعضی از مسائل سیاسی گذشته ـ و روز ـ را مطرح سازم که به طور آشکار از پاسخ دادن خودداری می‌کرد و حتی  یکبار به نکته ای اشاره کرد که در کتابش هم آورده است: «من در عمرم فردی غیرسیاسی بوده ام. مگر در دوران انقلاب که برای مدت یک ماه سیاسی شدم. سیاست اخلاقیات خود و منطق خاص خود را دارد که من لزوماً به آنها باور ندارم.»

اما او در کتابش به مسائل سیاسی سال 1329 اشاره دارد و می‌گوید: «... دوران ناامنی و بی نظمی بزرگ بود و تقریباً هر روز میان پان ایرانیست‌ها، مصدقی‌ها، شاهی‌ها و توده ای‌ها گلاویزی و کتک کاری در می‌گرفت و هرج و مرج واقعی بود»

و سپس در پاسخ به این سئوال که «شما هوادار مصدق بودید؟» می گوید: «آری! من سخت هوادار مصدق بودم... و سقوط مصدق هم برایم بی نهایت دردناک بود.»

اما بعدها، شایگان معتقد می‌شود که مصدق در اداره امور ناکارآمد بوده و او را مسئول بخش عمده‌ی «بدبختی»ها می‌داند و می‌نامد...

شایگان این نکته را در سومین دیدار بر من گفت که کتابش ـ زیر آسمان‌های جهان ـ به چاپ رسیده بود... و من باز برای مستندسازی «نقل قول»ها، ترجیح می‌دهم که عین پاسخ‌های وی را در این رابطه، از کتابش نقل کنم که به نظرم برای اهل خرد و انصاف در درک حقیقت مسائل آن دوران مفید و ارزشمند باشد:

شایگان در پاسخ اینکه: «امروزه درباره تجربه سیاسی مصدق چگونه قضاوت می‌کنید؟» می‌گوید:‌

«... سقوط مصدق و کودتای 28 مرداد 1332 که به کمک امریکا انجام گرفت، در وجدان ایرانیان شکستگی‌های دردناکی به جا گذاشت که بسیاری از آنان هرگز از آن شفا نیافتند. این زخمِ باز، پیشداوری‌های بسیاری را نسبت به مشروعیت شاه به وجود آورد. اما واقعیت آنست که پس از انقلاب، گذشت زمان بسیاری از ترک‌ها را به هم آورده است، زخم‌ها جوش خورده اند و ایرانیان می‌توانند امروز به آینده بهتر بنگرند. به طوری که می‌توان نوعی بازسنجی وقایع تاریخی و فاصله گیری از آنها را نزد بسیاری از ایرانیان ملاحظه کرد.

اما من از خود می‌پرسم که آیا بخش مهمی از مسئولیت این بدبختی بر عهده مصدق نبود؟ آیا او خود مسبب و محرک سقوطش نبود؟ او که خود را در بن بستی نهاده بود که بیرون شدی از آن وجود نداشت، به یک معنا سرنوشت شهید سیاسی را برای خود رقم زده بود. همیشه لحظه ای وجود دارد که هر دولتمردی باید تن به مصالحه دهد، از تنگنا بیرون آید، و طلسم بنیادگرایی را بشکند تا از افتادن در دام گفته‌های خود، از گم کردن حس واقعیت، از کنار کشیدن، و سرانجام، از به بار آوردن شرّ بیشتر به جای جلوگیری کند. گاه تسلیم شدن به واقعیت ـ هر قدر هم که دردناک باشد ـ شجاعت بیشتری می‌خواهد تا آنکه انسان به عذر وفادار نبودن به خود تا آخر بر سر حرف خویش باقی بماند.

من نسبت به مصدق احساسی مبهم دارم. و از وقتی که خاطرات او را خوانده ام این احساس در من تقویت شده است. او در پایان خاطراتش تکه‌هایی طولانی از کتاب مأموریت برای «وطنمِ» شاه را نقل می‌کند و، با قراردادن انتقادهای شاه در برابر پاسخ‌های خود، می‌کوشد حقانیت سیاست خود را ثابت کند. اما، در واقع، دلایل مصدق نه تنها قانع کننده نیستند، بلکه ضعف‌ها، وسواس‌ها، و سدهای فکری او را بیشتر می‌نمایاند.» (کتاب: زیر آسمان‌های جهان، ص 38 و 39، چاپ هفتم، تهران)

 

***

... بدینترتیب شایگان از ورود در مسائل سیاسی گذشته و دوران پس از پیروزی انقلاب طفره می‌رفت! و به وضوح، مایل نبود که وارد این میدان و یا به قول او «معرکه» شود... ترجیح می‌داد که سیاست را به اهلش واگذارد و خود به کار فرهنگی بپردازد و دیدگاه‌های خود را در این قبیل مسائل مطرح سازد که کمّ و کیف آن در آثارش پیدا است... و البته اینجانب نیز با توجه به عدم علاقه شایگان به ورود در مسائل سیاسی روز، اخلاقاً صحیح نمی‌دانستم که پیرمرد را در «مخمصه» قرار دهم و البته همین اظهارنظر سیاسی و نکته اساسی درباره دکتر مصدق و مسئولیت شخصی او در شکست نهضت، که یک سند و شهادت تاریخی است، مرا بس بود!...

 

***

 

... شایگان ادعای فیلسوف و عارف بودن نداشت، ولی در مراحل تکاملی زندگی خود به مدارجی رسیده بود که قابل تقدیر و تحسین بود... و بی تردید او مانند دیگران، یک «قدیس» و «معصوم» و یا فردی دور از خطا و اشتباه نبود، اما به موازات اشتباهات خود، جنبه‌های مثبتی نیز در زندگی خود داشت که متأسفانه در زمان حیات و حتی پس از ممات، به آن نکات توجهی نشد و بعضی‌ها فقط به جنبه‌های منفی و نقل «شذوذات» و «شطحات» پرداختند که این داوری همراه با عدل و انصاف نیست و به همین دلیل برای بازگشایی مسئله، من ترجیح دادم که گفته‌های او را به طور مستند از کتاب او نقل کنم تا کسانی که با آن نکات آشنا نیستند، به حقیقت ماجرا پی ببرند و اصولاً اگر «ملاک حال فعلی افراد» باشد، دکتر شایگان در این مرحله، نمره مثبتی دارد و شامل آیه شریفه «ان الحسنات یذهبن بالسیئات» هم می‌تواند بشود. اصولاً وقتی غفران و رحمت الهی «وسعت کل شیئ»، و شامل همگان ـ منهای اهل شرک ـ است، محروم کردن انسانی از این لطف الهی دور از انصاف است.

... با شناختی که اینجانب از شایگان به دست آوردم، بر این باور هستم که شایگان برای دین ساحت والایی را قائل است و معتقد بود که مهم ترین بخش آن را که برای جهان امروز و نسل سرگردان بیشتر سخنی برای گفتن ـ و پذیرفته شدن دارد، عرفان است، چرا که معتقد است در آموزه‌ها و روش‌های عملی آن، اموری که موجب دوری و فراری شدن افراد می‌گردد؟ وجود ندارد. در واقع و به باور او، این ساحت والا می‌تواند سهم مغفول مانده از زندگی بشری را که مدرنیته یا تجددگرایی باعث آنست، جبران کند و حیات انسانی را به ژرفا و بلندایی برساند که بدون آن زندگی افراد یک زندگی انسانی نیست و نمی‌توان او را برتر از دیگر موجودات تلقی  کرد... و الله العالم.

به هر حال شایگان اکنون در میان ما نیست  ـ خداوند او را رحمت کند ـ و خدای سبحان عفو و رحمت و غفران خود را بر همه کسانی که به سوی او بازگردند وعده داده است... به امید آنکه همگان شامل این رحمت واسعه قرار گیریم.
رحمه الله و غفرالله لنا و له و لمن سبقونا او یلحقون بنا...

و السلام من اتبع الهدی
سید ‌هادی خسروشاهی
قم: سوم شعبان المعظم 1439 هـ
اردیبهشت 1397 ش

 

منبع: روزنامه «شرق» مورخ 97/2/11، صفحه ۱ و 10 و 14