برگزاری مراسم و اداره امور آن، بیشتر به عهده دکتر ابراهیم یزدی بود ولی تقدیر و تشویق آیت الله طالقانی و مرحوم مهندس بازرگان و مرحوم دکتر سحابی و همراهی و همگامی این بزرگواران با دانشجویان، موجب شکوفایی جلسات و پرباری نتایج آن می گردید.

دکتر یزدی در خاطرات خود، در ضمن شرح چگونگی برگزاری مراسم اعیاد مذهبی توسط انجمن ها می نویسد:

 

«... یکی دیگر از ابتکارات انجمن اسلامی دانشجویان، برگزاری جشن های دینی نظیر میلاد رسول گرامی (ص) و اعیاد فطر و قربان بود. در میلاد خجسته رسول گرامی (ص) در سال 1331، انجمن مراسم ویژه ای را تدارک دید. اما علیرغم جوّ سیاسی مساعد آن زمان، روحانی هیچ مسجدی حاضر نشد امکاناتی در اختیار ما قرار بدهد. استفاده از امکانات دانشگاهی نیز، بنا به دلیلی میسر نبود. من که مسؤول برگزاری این مراسم بودم، مشکل را با مرحوم طالقانی مطرح ساختم، ایشان پیشنهاد کردند که مراسم در مسجد هدایت برگزار شود و چون خود مسجد کوچک بود و گنجایش آن کافی نبود، موافقت و کمک کردند سالنی که در جوار مسجد و محل مقبرۀ مرحوم هدایت بود در اختیار انجمن قرار گرفت، سالن مفروش و صندلی هاچیده شد. برای اولین بار انجمن دعوت نامه های زیبایی راتهیه کرد و اعلامیه ای هم به مناسبت میلاد رسول گرامی (ص) چاپ و منتشر نمود.

برنامه جشن میلاد نبی با شکوه و ابهت خاصی در مسجد ـ مقبره هدایت، برگزار شد. بعد از مراسم، مرحوم طالقانی به شدت مرا به خاطر سخنرانی ام تشویق کرد. مرحوم سید غلامرضا سعیدی به طالقانی گفت: من در عمرم سه بار گریه کرده ام، یک بار که برای اولین بار به زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا رفتم. بار دوم که به حج مشرف شده بودم و امشب برای سومین بار. او به یاد آن شب، ترجمه کتاب «عذر تقصیر به پیشگاه محمد» را به انجمن اسلامی دانشجویان هدیه کرد.

جشن عید فطر: از حدود سال های 1329 یا 1330، انجمن اسلامی دانشجویان همه ساله مراسم ویژه ای را به مناسبت عید فطر برگزار می نمود. این مراسم یک بار در کوی دانشگاه، یک بار در دانشکده کشاورزی کرج (1332) و بعدها به طور کم و بیش مرتب در شهرک گلشهر در کرج برگزار می شد. در مواقعی که برنامه در خارج از شهر برگزار می شد، در برنامه علاوه بر سخنرانی، شعر، پذیرایی و برنامه های تفریحی نیز اجرا می شد...»

 

دکتر یزدی یکی از فعالیت های انجمن را ایجاد رابطه با حوزه علمیه قم می نامد: «ارتباط با حوزه های علمیه: جنبش روشنفکری دینی از همان آغاز شکل گیری اش بعد از شهریور 1320 رویکردی ویژه، شفاف و منتقدانه، اما مشفقانه، با روحانیان داشت. روشنفکری دینی با این باور که آنان در فرآیند نوسازی و بازسازی باورهای دینی می توانند نقش جدی و مؤثر داشته باشند، با آنان ارتباط برقرار ساخته بود. از این میان روحانیان برجسته، آیت الله طالقانی، از همه سریع تر با روشنفکران دینی پیوند خورد. روحانیان دیگری، نظیر کمره ای و راشد هم بعدها با این گروه مرتبط شدند. بعدها طلاب و مدرسین جوان تری، همچون: بهشتی، موسی صدر و سید هادی خسروشای، حاج سید ضیاء، حاج سید جوادی و در سال های بعد از کودتای 28 مرداد، مرحوم مطهری نیز به این جمع اضافه شدند و در جلسات هفتگی و یا در برنامه های دیگر انجمن اسلامی دانشجویان حضور پیدا می کردند. من شخصاً با این گروه از روحانیان تماس نزدیک داشتم. حضور این روحانیان در محافل روشنفکری دینی و جلسات انجمن اسلامی دانشجویان سبب آن شده بود که آنان با مسائل کلیدی و دغدغه های اساسی و جدی دانشجویان آشنا شوند و برخی از این مسائل در لایه هایی از قشر روحانی مطرح شود.

علاوه بر حضور این گروه از روحانیان در جلسات و محافل روشنفکری دینی و انجمن اسلامی دانشجویان، روشنفکران دینی، نظیر مهندس بازرگان، دکتر سحابی و دکتر شیخ نیز روابط ویژه ای با روحانیان و مراجع قم برقرار کرده بودند.

در انجمن اسلامی دانشجویان ما نیز به مناسبت هایی، سفر گروهی دانشجویان به قم و دیدار با مدرسین برجسته روشنفکر و خوش نام نظیر علامه طباطبایی را ترتیب دادیم. در جنبش روشنفکری دینی و انجمن اسلامی دانشجویان، بازگشت به قرآن یکی از محورهای کلیدی فعالیت های فرهنگی محسوب می شد. اما در آن سال ها، در حوزه های علمیه قرآن تدریس نمی شد. طلاب جوان قرآن را برای ثوابش می خواندند و حفظ می کردند اما تدریس قرآن جزو درس حوزوی نبود. علامه طباطبایی سنت شکنی کرد و بخش اعظم وقت خود را صرف بحث و بررسی تفسیر قرآن کریم و تدریس آن نمود. بعضاً هم به همین خاطر مورد بی مهری برخی از محافل روحانی قرار گرفته بود. سفرهای دسته جمعی به قم و دیدار با این نوع اساتید در تفاهم متقابل و ایجاد روابط سالم میان حوزه و دانشگاه بسیار مؤثر بوده است...» (شصت سال صبوری و شکوری ـ خاطرات دکتر ابراهیم یزدی، ج 1، ص 169 ـ 171، نشر کویر تهران، 1394)

 

دکتر یزدی در کتاب: «جنبش دانشجویی» صفحه 42 به بعد هم به تفصیل به این موضوع می پردازد و عکسی نیز از حضور دسته جمعی در حوزه علمیه قم، برای دیدار با مرحوم آیت الله علامه سید محمدحسین طباطبایی، در کتاب فوق چاپ کرده است.

... من همزمان، در نشر ماهنامه «گنج شایگان» ارگان انجمن های اسلامی دانشجویان نقش قابل توجهی داشتم و البته این مجله، پس از حادثه 28 مرداد، توقیف شد و تعطیل گردید و دوستان، از جمله دکتر یزدی به «نهضت مقاومت ملی» پیوست...

در نهضت مقاومت ملی هم که عمدتاً با شرکت جناح مذهبی و اسلام گرای «نهضت ملی» تشکیل شده بود، مرحوم مهندس بازرگان، دکتر محمد نخشب، دکتر ابراهیم یزدی و دیگران، نقش تأثیرگذاری در فعالیت ها داشتند و من علیرغم اینکه اصولاً «مصدقی»! نبودم برای مبارزه با رژیم کودتا، با نهضت مقاومت همکاری داشتم و توزیع و پخش اعلامیه های آن در قم، عمدتاً به عهده اینجانب بود، که با همکاری آقایان دکتر عباس روحانی و دکتر عباس وفایی ـ از پزشکان معروف ملی گرای قم ـ انجام می پذیرفت...

پس از مدت ها فعالیت، اعضای اصلی «نهضت مقاومت» - در تهران و مشهد و تبریز - دستگیر و زندانی شدند و این سازمان در عمل فلج گردید و از فعالیت باز ماند...

فعالیت در «متاع»

پس از تعطیلی فعالیت «نهضت مقاومت» مرحوم مهندس مهدی بازرگان با استفاده از تجربیات آن، به فکر طرح و اجرای یک برنامه دراز مدت برای تغییر و تحول در روحیات و خلقیات مردم افتاد و در سال 1335 سازمانی تحت عنوان: «مکتب تربیتی، اجتماعی، عملی» تأسیس نمود که «متاع» ـ مخفف نام اصلی ـ نام گرفت...

مرحوم مهندس بازرگان که طراح اصلی «متاع» بود، در سال 1336 در یک سخنرانی تحت عنوان «احتیاج روز» برنامه و هدف اصلی آن را مطرح نمود که در جلسه ای، نسخه تایپ شده ای از آن را به اینجانب دادند ولی اشاره به «عدم نشر» آن نکردند و من در تابستان همان سال، آن رساله را در تبریز، توسط کتابفروشی سروش ـ بازار شیشه گرخانه ـ منتشر ساختم که شادروانان: محمد حنیف نژاد و دکتر معیّری، در نشر و توزیع وسیع آن در تبریز ـ و سپس تهران ـ نقش ویژه ای را ایفا کردند. این رساله را بعدها یعنی در سال 1337 در شماره اول و دوم مجله «مجموعه حکمت» چاپ قم، منتشر ساختم.

«متاع» دارای اساسنامه و اصول دهگانه ای بود که مرحوم سید محمدباقر رضوی، توسط استاد بزرگوار، فیلسوف کم نظیر، سید جلال الدین آشتیانی نسخه ای از آن را برای من فرستاد که سندی ارزشمند بود و من آن را در سال 1386 در هفته نامه «بعثت» ـ چاپ قم ـ منتشر کردم و بعد در خاطرات مربوط به استاد آشتیانی که چاپ شده است، متن کامل آن را نقل کردم.

دکتر یزدی درباره «متاع» گزارش مشروحی در خاطرات خود آورده که در اینجا خلاصه ای از آن را، برای شناخت این برنامه و هدف این طرح، نقل می کنم:

 

«متاع مخفف مکتب تربیتی اجتماعی عملی، نام گروه/ نهاد یا سازمانی است که به ابتکار و همت مهندس بازرگان در سال 1335 شکل گرفت.

فکر تشکیل متاع در واقع محصول تجربه فعالیت های سیاسی مهندس بازرگان بعد از کودتای 28 مرداد 1332 در نهضت مقاومت ملی ایران بود. تا قبل از کودتای 28 مرداد 32 مهندس بازرگان، فعالیت سیاسی فردی یا گروهی نداشت. بلکه کار وی علاوه بر استادی در دانشکده فنی و یا مدیریت برخی از سازمان های اداری نظیر ریاست هیت مدیره شرکت نفت ملی ایران، به طور عمده فرهنگی، اجتماعی، اسلامی از طریق سخنرانی در مناسبت های مختلف اسلامی، که توسط انجمن اسلامی دانشجویان برگزار می شد، بود. اما بعد از کودتای 28 مرداد 32 و فعالیت در نهضت مقاومت ملی، مهندس بازرگان را در تعامل مستقیم گسترده با شخصیت های ملی و روحانیان و یا رهبران و احزاب سیاسی قرار گرفت. این همکاری ها بازرگان را از نزدیک با موانع اساسی و درونی هم کاری سیاسی گروهی در ایران آشنا ساخت. همکاری های گروهی در ایران، چه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و یا سیاسی عموماً با موانع و مشکلاتی از درون که به رفتارها و خلقیات عناصر تشکیل دهنده این نوع همکاری ها بستگی دارد، روبه رو می شوند. احزاب سیاسی تشکیل می شوند، اما رشد نمی کنند...

... نهضت مقاومت ملی، که بعد از کودتای 28 مرداد 32، توسط شخصیت ها و احزاب سیاسی و ملی تشکیل شده بود، برای مدت کوتاهی 3 ـ 4 سالی خوش درخشید، اما همان عوامل درونی یعنی روحیات و خلقیات به تدریج اثرات منفی خود را بر همکاری های جمعی ظاهر ساخت. سرکوب و فشار حکومت کودتا نیز، که در تاریخ معاصر ایران، از زمان مشروطه به بعد، بی سابقه بود، مزید بر علت شد و مبارزه ملی را با مشکلاتی جدی رو به رو ساخت.

از سال 36 به بعد آن تحرک و جنبش سال های 32 تا 35 دیده نمی شد. به تدریج از هیجانات سیاسی اولیه کاسته شده بود. احزاب و فعالان سیاسی یا در زندان یا در تبعید یا آواره غربت شده بودند و یا دلسرد و ناامید شده بودند به دنبال کار روزانه خود رفتند.

بازرگان که در طول فعالیت خود در نهضت مقاومت ملی با این مشکلات و موانع دست و پنجه نرم کرده و تجربه دست اول پیدا کرده بود، راه چاره را نه یک برنامه کوتاه مدت، بلکه در یک برنامه دراز مدت می دید. برنامه ای برای تغییر و تحول در روحیات و خلقیات خود مردم. بازرگان در حالی که مبارزه سیاسی و همکاری و فعالیت در نهضت مقاومت ملی را تعطیل نکرد و کناره گیری ننمود. برنامه دراز مدت خود را در قالب متاع تدوین و اجرای آن را آغاز کرد...

باید یادآور شوم که دیدگاه های بازرگان، که در نهایت به تأسیس متاع انجامید نتیجه تجربه فعالیت سیاسی بازرگان در نهضت مقاومت ملی نبود بلکه در سال های قبل از کودتای 28 مرداد 32 هم بازرگان این نوع دیدگاه های خود را، که برخاسته از آشنایی او با قرآن کریم و نیز مطالعه ی جامعه های پیشرفته بود، در فرصت های مختلف، مطرح ساخته بود. اما تجربه بعد از 28 مرداد 32، او را به جمع بندی جدید و اقدام عملی وادار ساخت.

«متاع» با دو هدف عمده شکل گرفت. اول تأسیس نهادهای مدنی به عنوان کارگاه های تمرین همکاری های جمعی ـ به طور طبیعی و واقع بینانه. تأسیس انجمن های اسلامی پزشکان، مهندسین، معلمین، شرکت انتشار از گام های اولیه بود که برداشته شد. زمان آن هم فرا رسیده بود به این عبارت که هر ساله تعدادی از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران، از دانشگاه فارغ التحصیل می شدند.

بنابراین فکر تأسیس انجمن اسلامی مهندسین یا پزشکان یا معلمین، کاملاً عملی بود به همین دلیل وقتی این فکر در درون متاع بحث و پخته شد، ظرف مدت کوتاهی در همان سال 1336، این انجمن ها شکل گرفتند. انجمن اسلامی مهندسین با همت مهندس بازرگان، مهندس سحابی، مهندس کتیرایی، مهندس معین فر، مهندس طاهری و... تأسیس شد. در همان سال انجمن اسلامی پزشکان، با تلاش دکتر کاظم یزدی، دکتر عباس حائری، دکتر عالی و من شکل گرفت. انجمن اسلامی معلمین هم در همین سال تأسیس شد.

... وظیفه و نقش متاع، ایجاد فضای مناسب برای همکاری و همکنشی فکری ـ ذهنی میان روشنفکران دینی با روحانیون جوان و خوش فکر حوزه بود. به همین مناسبت شخصیت های روحانی، نظیر مرحوم مطهری، دکتر شیخ، مهدی حائری یزدی نیز برای همکاری دعوت شده بودند و در جلسات حضور پیدا می کردند.

اعضای مؤسس و پیوستگان بعدی متاع، علاوه بر خود مهندس بازرگان عبارت بودند از: دکتر کاظم یزدی، مهندس سحابی، احمد آرام، مهندس مصطفی کتیرایی، آیت الله مرتضی مطهری، دکتر مهدی حائری یزدی، کاظم حاج طرخانی، سید غلامرضا سعیدی، سید باقر رضوی و نگارنده...

آقای سید هادی خسروشاهی در یادداشت خودشان در نشریه بعثت مرحوم سید باقر رضوی را در چندین جا «مهندس» خطا کرده اند. در حالی که مرحوم رضوی حقوقدان بود و دفتر وکالت داشت...

... برای متاع یک میثاق یا تفاهم نامه به عنوان «اصول دهگانه» و یک «اساسنامه» نوشته شده بود که من شخصاً این دو سند را نداشتم اما آقای سید هادی خسروشاهی که در آن زمان از طلاب جوانی بودند که در جلسات انجمن اسلامی دانشجویان و سایر فعالیت ها با شوق و علاقه حضور پیدا می کردند در روزنامه بعثت (شهریور 1386) متن کامل این دو سند را آورده اند. ظاهراً مرحوم باقر رضوی که از اعضای فعال انجمن اسلامی دانشجویان و فارغ التحصیل دانشکده حقوق بود و دفتر وکالت داشت این اسناد را برای آقای سید هادی خسروشاهی و مرحوم سید جلال فرستاده بود. (شصت سال صبوری و شکوری، خاطرات دکتر یزدی، ج 1، ص 277 و به بعد چاپ تهران)

... دکتر یزدی در کتاب «جنبش دانشجویی» انتشار ماهنامه «مجموعه حکمت» را از «قم»، یکی از فعالیت های ارزشمند دوستان اسلام گرای ملی می نامد و فهرست مقالات شماره های آن را که عمدتاً از دوستان اسلام گرای ملی است، نقل می کند ولی فراموش می کند یادآور شود که «مسئولیت» یا به اصطلاح «سردبیر»ی آن مجله، در آن برهه از زمان، به عهده اینجانب بوده و من مقالات آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان، محمدباقر رضوی و غیرهم را از آنها می گرفتم و در مجله منتشر می ساختم و سرانجام شایع شد که «مجله» ارگان دوستان ملی گرا شده است که چنین نبود و از نظر اینجانب، درج مقالات ارزشمند، از هر دانشمند و نویسنده ای یک کار مثبت و ارزشمند بود.

 

***

... دکتر یزدی پس از این مراحل، سرانجام در اواخر سال 1339 به امریکا رفت و در آن جا ضمن ادامه تحصیل در دانشگاه های معروف به خدمات اسلامی، به ویژه فعال سازی انجمن اسلامی دانشجویان ـ گروه فارسی زبان ـ پرداخت و در اواخر همین دوران بود که به نمایندگی امام خمینی در غرب، به طور مکتوب مفتخر گردید و تلاش خستگی ناپذیری را در سطح اروپا و امریکا به عهده گرفت.

متن اجازه نامه امام خمینی، به دکتر یزدی که به تاریخ 8 اردیبهشت 1354 از نجف اشرف صادر شده است، چنین بود:

بسم الله الرحمن الرحیم

 

جناب آقای دکتر ابراهیم یزدی ـ ایّده الله تعالی ـ مجاز و وکیل از قِبَل اینجانب می باشند در اخذ وجوه شرعیه از قبیل سهم مبارک امام ـ علیه السلام ـ و سهم سادات عظام و سایر وجوه شرعیه و ایصال آنها به اینجانب؛ و مجازند خمس از سهم مبارک امام ـ علیه السلام ـ را در اِعلای کلمۀ حق و ترویج و تأیید اسلام و سایر موارد مقررۀ شرعیه صرف نمایند. از جناب ایشان و سایر دوستان امید دعای خیر دارم. و السلام علیه و علیهم و رحمة الله و برکاته.

به تاریخ 16 شهر ع 2/ 1395
روح الله الموسوی الخمینی

(کتاب اجازات امام خمینی، چاپ قم، ص 270 و صحیفه امام جلد 3، صفحه 86)

... در دوران اقامت دکتر یزدی در آمریکا، مکاتبات زیادی ـ بالغ بر پنجاه نامه ـ بین من و ایشان انجام گرفت که ایشان اغلب آنها را ـ 41 نامه ـ در خاطرات خود آورده است...

***

یادم رفت اشاره کنم که همکاری بنده و فیلسوف معاصر استاد سید جلال الدین آشتیانی با نهضت مقاومت ملی، کاملاً «محرمانه» بود و استاد آشتیانی تأکید داشت که اگر کسی از طلاب قم از این امر آگاه شود، ما را «تکفیر» و «تفسیق» می کنند و شاید هم از حوزه «اخراج» نمایند!

استاد آشتیانی در همین رابطه، یک بار دستگیر و زندانی شده بود که توجه به موقعیت ایشان در نزد آیت الله بروجردی، با وساطت ایشان آزاد شده بود.

استاد آشتیانی از اینکه دستخط او در مورد عدم پذیرش ملاقات با شاه، توسط آیت الله بروجردی، «لو رفته بود» از دوستان ملی گرا! سخت گله مند بود و حقیر را هم دعوت به «احتیاط» می کرد که من شرح کامل آن را در خاطرات مربوط به استاد آشتیانی آورده ام.

اتفاقاً در این رابطه سئوالی هم از دکتر یزدی داشتم که ایشان در پاسخ من، به طور مکتوب چنین نوشت:

«... در دیدار حضوری نکته ای را در مورد شادروان دکتر سید جلال آشتیانی بیان فرمودید. موضوع به سال های 1334 و 1335 یعنی بعد از کودتای 28 مرداد 1332 برمی گردد که منجر به بازداشت آن مرحوم شد. متأسفانه در اسناد تاریخی نهضت مقاومت ملی که در اختیار دارم، گزارش این امر را پیدا نکردم؛ ولی خلاصه آن به قرار زیر است:

بعد از کودتای 28 مرداد 1332، شاه چندین بار اظهار علاقه کرده بود که با مرحوم آیت الله بروجردی دیدار داشته باشد؛ اما ایشان امتناع داشت. صدرالاشرف که هم با شاه بسیار نزدیک بود و هم به مراجع، به قم و به دیدار آقای بروجردی رفت تا ایشان را قانع سازد، که اگر شاه برای زیارت به قم آمد، آقای بروجردی ایشان را بپذیرد. آقای بروجردی پاسخ داده بود که اگر بیاید، از قم خارج خواهد شد. در واقع صدرالاشراف به دیدار آقای بروجردی رفت تا درباره روابط شاه با مراجع، با ایشان گفتگو کند... مرحوم سید جلال آشتیانی که با آیت الله بروجردی بسیار نزدیک بود، در این دیدار حضور داشت. این دیدار ظاهراً بعد از دستگیری و اعدام رهبران فدائیان اسلام و کشتار سایر فعالان سیاسی صورت گرفت. مرحوم بروجردی به شدت به سیاست ها و عملکردهای دولت و شاه اعتراض می کنند و این که شما (حکومت شاه) در ارتکاب به جنایت، روی کمونیست ها را سفید کرده اید... مرحوم سید جلال، مشروح این مذاکرات را مکتوب کرده و توسط مرحوم آیت الله حاج سید رضا زنجانی، یا مرحوم ـ آیت الله ـ میر سید علی رضوی قمی، که از روحانیان فعال ضد کودتا و طرفدار مصدق بودند، برای نهضت مقاومت ملی می فرستد. خبر این دیدار و مذاکره در نشریات نهضت مقاومت ملی منتشر گردید. و همین امر موجب بازداشت آقای سید جلال آشتیانی گردید. برای پیدا کردن اصل این گزارش چاپ شده، به اسناد مراجعه خواهم کرد. در صورتی که پیدا کردم، آن را برای شما خواهم فرستاد. موفق و مؤید باشید. ابراهیم یزدی، تهران 31/4/84.

***

دکتر یزدی به همراهی شهید دکتر مصطفی چمران و برادر ارجمند مهندس محمد توسلی، برای آموزش برنامه های چریکی و نبرد مسلحانه، به مصر ـ قاهره ـ رفت و فعالیت های زیادی را انجام داد که در خاطرات خود به چگونگی آن ها اشاره دارد.

 

... پس از این سفر گروهی به قاهره، بعضی از هوادارن عبدالناصر اقدام این دوستان را به عنوان همکاری مصر با انقلاب اسلامی ایران قلمداد کردند و حتی مشاور امنیتی سرهنگ ناصر به نام «فتحی الدیب» کتابی تحت عنوان: «عبدالناصر و ثورة ایران» ـ عبدالناصر و انقلاب ایران ـ نوشت و منتشر ساخت که در آن مدعی شده بود عبدالناصر به انقلاب ایران کمک می کرد! و حتی این دوستان ناسیونالیست ـ قومی ـ عربی! ـ مدعی شدند که قرار بود، عبدالناصر در پاریس ـ تبعیدگاه امام! ـ به دیدار ایشان برود! در حالی که جناب عبدالناصر چهارده سال قبل از هجرت امام به پاریس، وفات یافته بود.

من در مدت اقامت در قاهره، کذب این ادعا را با تألیف و نشر کتاب: «حقیقة علاقة عبدالناصر بالثورة الاسلامیه» ـ حقیقت روابط عبدالناصر با انقلاب اسلامی ـ با اسناد و مدارک افشا کردم که با توجه و تقدیر اهالی تاریخ صحیح در مصر رو به رو گردید و اتفاقاً نامه دکتر یزدی، در پاسخ درخواست من، شاهدی از غیب بود که از امریکا رسید و در آن نامه ایشان توضیح کافی و کامل درباره جریان سفر به مصر و اقامت در آن و آموزش روش جنگ های چریکی و اقدام مسلحانه را توضیح داده بود و من نامه را پس از «تعریب» در کتاب آوردم که بسیار اثربخش بود.

البته من قبلاً و در ایران، از آقای دکتر یزدی خواسته بودم که درباره اکاذیب منتشر شده توسط حسن صبری در مجله هفتگی «الشراع» چاپ بیروت، توضیحی مرقوم دارد تا در فصلنامه: «تاریخ و فرهنگ معاصر» که از «قم» منتشر می گردید، درج شود که متأسفانه فرصت به دست نیامد و بعد که ایشان در امریکا مشغول معالجه بود، تلفنی از قاهره با ایشان تماس گرفتم که شرح ماجرا را طبق وعده مرقوم دارند و برای من بفرستند که گفتند: «من الان تحت معالجه شیمی درمانی هستم، به محض اینکه حالم مساعد شد حتماً به وعده خود وفا خواهم کرد» و طولی نکشید که نامه توضیحی ایشان رسید که متن آن چنین بود...

به نام خدا

برادر گرامی جناب آقای خسروشاهی
با سلام و آرزوی توفیق جلب رضایت حق و خدمت به ایران و اسلام.
از تلفن و احوالپرسی صمیمانه تشکر می نمایم. در مورد مطالب آقای صبری ـ از ناصریست های لبنان ـ جوابی را که خواسته بودید تهیه کردم، اما نتوانستم آن را به موقع بفرستم و آن مطالب گرفتار گزند روزگار گردید. اکنون که بار دیگر آن را مطالبه فرمودید، از فرصت موجود استفاده کردم و جوابی را که تهیه شده است می فرستم. اما برای دقیق بودن مطالب که از جهات تاریخی اهمیت دارند، باید به اصل آن نوشته مراجعه کرد. لطفاً اگر آن را در دسترس دارید، اولاً اسامی و تاریخ ها را در جوابیۀ من اصلاح بفرمایید، ثانیاً یک نسخه از آن را برای من نیز بفرستید.

آدرس من در اینترنت: ebyazdi@hatmail.com است.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، گروهی از ناصریست ها (هواداران مرحوم جمال عبدالناصر رئیس جمهور فقید مصر) چنین مطرح کردند که گویا دولت مصر در دوران ریاست جمهروی جمال عبدالناصر به انقلاب اسلامی ایران و رهبر فقید آن امام خمینی کمک می کرده است. این افراد به تفاهم نامه ای استناد می کنند که در سال 1964 میان هیئت اعزامی نهضت آزادی ایران (خارج از کشور) به مصر، با نماینده ویژه ریاست جمهوری مصر امضا شده بود. امضاکنندگان این سند که متن آن را آقای حسن صبری نخستین بار در مجله ی لبنانی الشراع منتشر کرده است، عبارتند از آقایان: دکتر مصطفی چمران، پرویز امین، بهرام راستین، علی شریفیان و اینجانب.

بی تردید دولت مرحوم عبدالناصر از مبارزات ضداستبدادی و ضدسلطه بیگانگان ملت ایران و سایر ملت ها در آفریقا و آسیا حمایت می کرده است. اما روابط جمعی از رهبران نهضت آزادی ایران با دولت جمال عبدالناصر و تفاهم نامه امضا شده، ارتباطی با امام خمینی و حرکت ایشان نداشته است. تشکیل یک سازمان ویژه برای سازماندهی مخفی و تدارک جنگ مسلحانه علیه رژیم شاه توسط جمعی از رهبران نهضت آزادی ایران، نه با اطلاع و نه با تأیید آقای خمینی بود و نه تشکیل چنین سازمانی به اطلاع اشان رسیده بود.

هنگامی که ما دست به تشکیل چنین سازمانی زدیم و فعالیت خود را در منطقه خاورمیانه آغاز کردیم، آقای خمینی هنوز در بورسا (ترکیه) در تبعید به سر می بردند. بعد از انتقال ایشان از ترکیه به نجف (عراق)، هنگامی که به اتفاق آقایان دکتر چمران و مهندس محمد توسلی به دیدار ایشان در نجف رفتیم هم، از وجود سازمان و فعالیت های آن، مطلبی به ایشان گفته نشد.

توجه ملیّون و مبارزین ضد استبداد وضد استیلای بیگانه در ایران به مصر و جهان عرب، ریشه های عمیق در تاریخ و فرهنگ دو ملت دارد. سید جمال الدین اسدآبادی دامنۀ فعالیت های خود را به مصر کشانید و بیشترین تأثیر را در روند مبارزات مردم مصر بر جای گذاشت. در دوران جنبش ملی نیز این توجه و ارتباط بروز و ظهور پیداکرد. شادروان دکتر محمد مصدق، به هنگام بازگشت از سفرش به مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1331 در مصر توقف کرد و با نحاس پاشا و سایر رهبران موجه مصر دیدار و گفتگو نمود.

بعد از کودتای افسران آزاد در مصر و انحلال سلطنت، دولت جدید مصر به رهبری جمال عبدالناصر سیاست خارجی جدیدی در پیش گرفت که مورد خوشایند قدرت های سلطه گر منطقه نبود. ناصر حاضر نشد در دسته بندی های سیاسی ـ نظامی منطقه و در تخاصمات میان دو بلوک شرق و غر شرکت نماید. او سیاست عدم تعهد در برابر قدرت های بزرگ را در پیش گرفت. به همراه تیتو، سوکارنو و نهرو جنبش غیرمتعهدها را پایه ریزی کرد. محور اصلی این سیاست، همان دیدگاه حکومت ملی دکتر مصدق بود که حاضر نشد در پیمان سنتو (بغداد) شرکت نماید. این سیاست ها و دیدگاه ها توجه مردم کشورهای استعمارزدۀ منطقه را به خود جلب کرد و برای ناصر، به عنوان رهبر «ناسیونالیسم عرب» محبوبیت خاصی را به وجود آورد.

هنگامی که سه کشور انگلیس، فرانسه و اسرائیل در 1957 به مصر حمله کردند، مردم منطقه به حمایت از مصر دست زدند. در ایران، علی رغم دشمنی شاه با ناصر، او از محبوبیت در میان مردم برخوردار بود. در هنگام حمله به مصر، دانشجویان به عنوان هم دردی با مردم مصر دست به تظاهرات زدند و با پلیس درگیر شدند. پس از آنکه نیروهای مهاجم به سرزمین مصر، نتوانستند به اهداف سیاسی و نظامی خود دست پیدا کنند، با اجبار تحت فشار افکار عمومی مردم جهان مجبور به عقب نشینی شدند، مردم ایران این پیروزی را جشن گرفتند. در آن زمان هواداران دکتر مصدق در سازمان «نهضت مقاومت ملی ایران» متشکل شده بودند و علیه حکومت کودتای نظامی 1953 مقاومت و مبارزه می کردند. به دلیل پیروزی مردم مصر، و به خاطر مقاومت دلیرانۀ مردم پورت سعید در برابر نیروهای مهاجم، نهضت مقاومت ملی ایران، عکسی از مرحوم دکتر مصدق را که شخصاً امضا کرده بود، همراه با یک قطعه فرش ایرانی به مردم قهرمان پورت سعید هدیه کرد. در متن این قالیچه بافته شده بود: «هدیه ی نهضت ملی ایران به شهر قهرمان پورت سعید». این عکس و فرش همراه آنان به کاردار سفارت مصر در تهران تحویل داده شد و او آن را همراه خود به مصر برد که در موزۀ شهر پورت سعید نگهداری می شده است.

احساس نزدیکی میان مردم ایران و مصر از طرف دیگر موجب ناراحتی و نگرانی شاه ودولت ایران گردید. به طوری که در جریان قیام 15 خرداد 1342 (5 جون 1963) و سرکوب مردم، مقامات دولت ایران محرک اصلی قیام را «ایادی مصر» اعلام کردند. یکی از اتهامات رهبران نهضت آزادی، که در دادگاه نظامی محاکمه می شدند، (1964) ابراز دوستی و حمایت از مبارزات مردم مصر بود.

از اوایل دهۀ 1960، تحت تاثیر چندین عامل درونی و بیرونی، ضرورت سازماندهی مخفی و مبارزۀ مسلحانه علیه رژیم شاه به طور جدی در میان مبارزین ایران مطرح گردید. عوامل داخلی مؤثر در این جمع بندی به طور اجمال عبارت بودند از: سرکوب مبارزات ملی، دستگیری و محاکمه سران و فعالیت ملی و ملی ـ مذهبی، کشتار مردم در قیام 15 خرداد (جون 1963) و مسدود شدن راه های هر نوع مبارزه سیاسی، علنی و قانونمند. توجه و گرایش به مبارزه مخفی، در واقع بی ثمر دانستن مبارزات علنی محسوب بود.

بعد از کودتای نظامی سال 1332 (اوت 1953) توسط آمریکا و انگلیس و سرنگونی حکومت ملی دکتر مصدق، مبارزات ملی در شکل مخفی و زیرزمینی ـ در سازمان نهضت مقاومت ملی ـ ادامه یافت. اما از سال 1338 (1959) تغییراتی در وضعیت سیاسی ایران ظاهر شد. به طوری که مبارزین ملی و هواداران دکتر مصدق، زمان را برای مبارزه سیاسی و علنی، پارلمانتاریستی مساعد یافتند. بر این اساس، ابتدا جبهۀ ملی (دوم) و سپس نهضت آزادی ایران فعالیت خود را آغاز کردند. هنگامی که شاه در اوایل دهه 1960 برنامه «انقلاب سفید» خود را مطرح کرد، با مخالفت جدی علمای ایران رو به رو شد. این مخالفت ها که عمدتاً درباره ی تقسیم اراضی و اعطای حق رأی به زنان بود به درگیری های بیشتر و مطالبات گسترده تر و در نهایت به قیام 15 خرداد (5 جون 63) و کشتار مردم، حمله به مدرسه فیضیه در قم و بازداشت و دستگیری امام خمینی و تبعید به ترکیه منجر گردید. رهبران و فعالین نهضت آزادی ایران که در بازداشت به سر می بردند، در دادگاه نظامی محاکمه و به زندان های طویل المدت محکوم شدند. بار دیگر زندان ها از مبارزان، اعم از ملی، ملی ـ مذهبی، غیرمذهبی، از دانشگاهیان و یا روحانیان پر شد. جوّ رعب و وحشت بر جامعه مستولی گردید.

در چنین شرایطی بود که مبارزین سیاسی از هر گرایشی، به این جمع بندی رسیدند که با رژیم استبدادی سر تا پا مسلح و بی رحم و خونریز وابسته به بیگانه جز با اسلحه نمی توان سخن گفت. از این زمان به بعد از میان گروه های سیاسی، جمعی به فکر سازماندهی مخفی و تدارک مبارزه مسلحانه افتادند. با توجه به اینکه ساواک ایران توسط آمریکا، انگلیس، اسرائیل آموزش دیده و سازماندهی شده بود، و از کارآیی سطح بالایی برخوردار بود، سازماندهی مخفی نیازمند آگاهی از علم سازماندهی مخفی و دریافت آموزش های مناسب با آن بود.

علاوه بر این، در اوایل دهه 1960 چندین حادثه بزرگ و مهم در خارج از ایران نیز اتفاق افتاد که بر موضع گیری مبارزان ایرانی، به خصوص نسل جدید و جوان آن، اثر گذارد. از جمله این حوادث پیروزی اسطوره وار فیدل کاسترو در کوبا، جبهه آزادی بخش الجزایر، و جنگ ویتنام بود. جمعی از مارکسیست های ایرانی برای کمک به چین، کوبا و ویتنام سفر کردند. مبارزان مسلمان ملی ـ مذهبیِ نهضت آزادی ایران، به طور طبیعی، بر اساس گرایشات و علاقمندی های فکری، به الجزایر و مصر چشم دوختند. مصر در آن زمان رهبری دنیای عرب را در دست داشت. از بسیاری از جنبش های آزادی بخش کشورهای آفریقایی و خاورمیانه حمایت می کرد. جنبش آزادی بخش الجزایر مورد حمایت مصر بود و کمک های مالی و نظامی دریافت می کرد. همان طور که اشاره شد، روابط مصر و ایران به شدت تیره شده و به هم خورده بود.

در چنین شرایطی و با توجه به آنچه اجمالاً بیان شد، نماینده ای از طرف نهضت آزادی ایران برای تماس و مذاکره و جلب همکاری به الجزایر رفت و با رهبران جدید به گفتگو پرداخت. مقامات دولت جدید التأسیس الجزایر، علی رغم علاقه مندی و استقبال قادر به کمک مؤثری نبودند. در این میان دیدار و گفتگو با مقامات مصری به نتیجه رسید. هیئتی برای مذاکره ابتدا به برن (سوئیس) و سپس به قاهره دعوت شد. در نهایت سازمان مخصوص اتحاد و عمل (سماع) تشکیل شد و داوطلبان از ایران به قاهره اعزام شدند و در مراکز معینی دوره های کوتاهی را آموزش دیدند.

این همکاری ها جمعاً تا دو سال ادامه داشت. در طول این مدت دولت مصر دو آپارتمان، با حداقل امکانات در یک ساختمان متعلق به نیروهای مسلح، در کنار یکی از مراکز نظامی برای اقامت اعضای هیئت و داوطلبان در اختیار گروه قرار دادند. بودجه ی معینی، به پول مصری برای تأمین نیازمندی های گروه، از قبیل غذا و غیره در اختیار گروه قرار داده می شد. هزینه سفر و رفت و آمد کلیه افراد به مصر توسط شرکت هواپیمایی مصری توسط دولت مصر تأمین می شد. علاوه بر این، هر چند وقت یک بار مبالغی ارز خارجی، فرانک سوئیس برای هزینه فعالیت های بیرون از مصر نیز پرداخت می گردید.

دریافت پول مصری برای هزینه های گروه در قاهره اجتناب ناپذیر بود. زیرا خرید و فروش ارز خارجی در انحصار دولت و تنها از طریق بانک میسر بود. اعضا و هواداران نهضت آزادی در اروپا و آمریکا به گروه کمک نقدی می کردند. اما سازمان نمی توانست آن را در قاهره به پوند مصری تبدیل کند و نمی خواست با خرید پوند مصری از بازار آزاد بیرون به قیمت بسیار ارزان، هزینه های خود را در قاهره تأمین نماید. ما با این کار موافق نبودیم و آن را نادرست می دانستیم. کمک های نقدی دولت مصر به ارز خارجی تنها بخشی از هزینه های سازمان را تأمین می کرد. بنابراین مقدار کمکی که در مجموع پرداخت شده است، همان طور که در آن مقاله آمده است، چیزی حدود ده هزار دلار در طی دو سال بود.

سفر با هواپیمای شرکت مصری، از جهات امنیتی نیز ضروری بود. کلیه داوطلبان سفر به قاهره مدارک سفر ایرانی خود را به نماینده سازمان در آلمان تحویل می دادند و اوراق سفر مصری دریافت می کردند. سفرهای اعضای فعال گروه به خاورمیانه نیز کلاً با گذرنامه های مصری و با نام غیرواقعی صورت می گرفت.

علاوه بر دو آپارتمانی که در اختیار گروه قرار داده شده بود، خانه امنی در حومه شهر قاهره برای تشکیل کلاس های آموزش نظری اختصاص داده شده بود. داوطلبان در طی این دوره در همین آپارتمان زندگی می کردند. این دوره معمولاً بین 3 تا 4 ماه طول می کشید. آموزش های نظری شامل اصول سازماندهی و ارتباطات مخفی، مواد انفجاری، اسلحه شناسی، استراتژیک و تاکتیک، و موضوعات مربوط بود (نظیر رمزنویسی، عکاسی و...). تدریس در این کلاس ها عموماً به زبان انگلیسی بود و در مواردی هم به زبان عربی به کار می رفت که توسط یکی از اعضای گروه به فارسی ترجمه می شد. هر داوطلبی موظف بود دروس کلاس ها را به دقت بنویسد. پس از اتمام هر دوره، این یادداشت ها به سازمان داده می شد. بعد از چند دوره، مسئولان سازمان از مجموعه این یادداشت ها، جزوه های آموزشی ویژه ای را تدوین کردند که مهم ترین آن ها به داخل ایران ارسال گردید. داوطلبان بعد از گذرانیدن این دوره برای آموزش عملی به پادگان ویژه ای (الخاص) در حوه قاهره برده می شدند. برنامه در پادگان شامل: آموزش عملی استفاده از انواع سلاح ها، مواد انفجاری، دفاع تن به تن، کمین، سنگ پیمایی و... بود. این آموزش ها بعضاً بسار سخت و طاقت فرسا بود. در خلال این دوره ها آموزش های فکری و سیاسی را در کلاس های خود گروه به داوطلبان داده می شد. بعد از انجام تمام این مراحل، داوطلب با اوراق مصری به آلمان برمی گشت و آنها را تحویل نماینده سازمان می داد و اوراق ایرانی خود را دریافت می کرد.

بعد از گذشت ـ تقریباً ـ دو سال، بنا به دلایل و عللی ارتباط گروه با دولت مصر قطع شد و کلیه فعالیت های گروه در قاهره تعطیل گردید. اهم این علل و دلایل عبارت بودند از:

1. دولت مصر اصرار داشت که ما برنامه تبلیغات رادیویی خود را از رادیو قاهره علیه شاه آغاز کنیم. ما با شروع این برنامه، در آن مقطع موافق نبودیم و آن را نارس می دانستیم. در طی مذاکرات با مقامات عالی رتبه مصری ما به این جمع بندی رسیدیم که دولت مصر درصدد بهبود روابط خود با دولت ایران است و می خواهد آشتی کند و روابط برقرار سازد و با شروع برنامه ی تبلیغات رادیویی می خواستند از آن اهرم فشاری بر ایران و گرفتن امتیازات بیشتر استفاده کنند. ما حاضر نشدیم در چنین معامله و معادله ای قرار بگیریم و آن را به مصلحت خود و کل جنبش نمی دانستیم.

2. سیاست تبلیغاتی دولت مصر را در مورد ایرانیان مقیم و مهاجر به شیخ نشین های خلیج فارس نادرست می دیدیم. رادیوی قاهره و روزنامه های عربی هوادار مصر، به تبعیت از این سیاست، ایرانیان مقیم شیخ نشین ها را «اسرائیلیان»! جدید می خواندند و آنها را با یهودیان مهاجر به فلسطین مقایسه می کردند. این سیاست، نه علیه شاه، بلکه علیه ایرانیان بود و موجب تشدید تخاصم میان اعراب و ایرانیان می شد. و قطعاً موجب بهره برداری شاه می گردید.

3. دولت مصر شاید اولین دولتی بود که نام خلیج فارس را به «خلیج عربی»! تغییر داد. و اصرار داشت آن را «خلیج عربی» بخواند. ما این را نه تنها مفید نمی دانستیم، بلکه آن را مُضرّ به روابط میان ناسیونالیسم عرب و ناسیونالیسم ایرانی می دانستیم. این در حالی بود که حتی در نقشه های جغرافیایی، که بر دیوار سالن کنفرانس در مقر ریاست جمهوری، در دفتر کمال الدین رفعت، معاون ناصر، همه جا نام آن «خلیج الفارسی» آمده بود. این بدعت غلط، متأسفانه همچنان باقی مانده و موجب کدورت میان دولت های عرب و ایرانیان شده است.

4. شاید دولت مصر، اولین دولت عربی بود که خوزستان ایران را «عربستان» نامید و از گروهی به نام «جبهه آزادی بخش عربستان» حمایت کرد. ما از این سیاست ها به شدت نگران بودیم و مورد اعتراض ما قرار گرفت و چند جلسه در دفتر کمال الدین رفعت برگزار شد. اما به نتیجه ای نرسید.

نگرانی ما آن چنان شدید بود که نامه مفصلی به رئیس اتحادیۀ عرب با نام «نهضت آزادی ایران ـ خارج از کشور» به امضای اینجانب نوشته و ارسال گردید. در این نامه با صراحت این سیاست مورد انتقاد و اعتراض قرار گرفت.

5. بعد از چند دوره آموزش و جمع آوری و تدوین دروس نظری، با توجه به وضعیت سیاسی داخل کشور و اولویت سازماندهی در داخل ایران، گروه به این جمع بندی رسید که هر آنچه را که از آموزش های اولیه لازم داشته ایم دریافت کرده ایم و نیازی به ادامه استقرار در قاهره نداریم. سیستم اداری دولت بسیار کند و فاقد کارآیی لازم بود و به دلیل مشکلات امنیتی ارتباط سازمان با خارج از مصر بسیار سخت بود. با توجه به مجموعه این عوامل و علل فعالیت های ما به خارج از قاهره منتقل گردید و رابطه با دولت مصر نیز به کلی قطع شد.

اقامت نزدیک به دو سال در قاهره برای تک تک اعضای گروه تجربه ی بسیار خوبی بود. مردم قاهره را بسیار مهربان، مهمان نواز و دوست داشتنی یافتیم. اولین امور رابطه کاخ ریاست جمهوری با گروه فردی به نام آقای سعد، مردی بسیار صمیمی، با خدا و متدین بود و برای حل مشکلات گروه صمیمانه اقدام می کرد. این کمک ها و این محبت ها، هرگز فراموش نمی شود و نخواهد شد.

7/ مهرماه 1380 ـ 27 سپتامبر 2001
آمریکا ـ دکتر ابراهیم یزدی

 

این بود گزارش مشروحی که دکتر یزدی از امریکا برای من ـ در قاهره ـ فرستاد که در ابطال اکاذیب ناصری ها درباره کمک ناصر به امام خمینی و انقلاب اسلامی ایران، بسیار مؤثر بود.

***

... دکتر یزدی مسلمانی مبارز، معتقد به مبانی اسلامی و عامل به احکام شرع، و انسانی سلیم و صبور و شکور بود... او در دوره پس از پیروزی انقلاب مسئولیت هایی را پذیرفت و در کنار انقلاب قرار داشت و علیرغم نشر تهمت ها و ناسزاها و اکاذیب، هرگز به مقام پاسخگویی خشن درنیامد و به «اپوزیسیون» معاند و معارض بدل نشد... درست است که افکار و عقاید خاص خود را داشت و انتقاداتی به بعضی از عملکردهای دولت، در مراحل مختلف پس از انقلاب به ویژه مسئله جنگ داشت، ولی هیچ وقت و هرگز در خط اعتدال و مراعات موازین شرعی ـ اخلاقی دور نشد و همواره تا آخر زندگی به امام و انقلاب وفادار ماند.

یکی از اتهاماتی که حتی پس از درگذشت او در بعضی از جرائد مدعی شریعت پناهی و اخلاق مداری، منتشر شد این بود که او را شهروند! امریکایی نامیدند، همانطور که در آغاز پیروزی انقلاب، حتی همسر او «طلیعه»بانو را آمریکایی خواندند و اقامت طولانی در امریکا را ـ که همواره همراه با مبارزه و نبرد بود و حکم نمایندگی امام خمینی را در اختیار داشت ـ دلیلی بر وابستگی او به امریکا دانستند و در این راه، از منافقین و توده ای ها هم گوی سبقت! را ربودند و ناجوانمردانه او را مانند حزب توده، مرد امریکا نامیدند و آقای دکتر کیانوری، عامل سرسپرده اتحاد جماهیر شوروی، به اینجانب ـ و با اصرار ـ می گفت که یزدی و چمران! هر دو جاسوس و عامل نفوذی آمریکا هستند!!!

امام خمینی (ره) پس از نشر این قبیل شایعات درباره بعضی از شخصیت های انقلاب، در یک هشدار صریح و شفاف چنین گفتند:

«... مع الاسف در بین جوان های ما هم اشخاصی هستند زودباور، به مجرد اینکه می گویند فلانی بله، امریکایی است، می بینیم که یک عده از جوان ها هم باورشان می آید که امریکایی است! فلانی انگلیسی است، برنامه خود امریکایی ها و انگلیسی ها این است که اشخاص صحیح را به اسم انگلیسی و به اسم امریکایی ضایعش کنند، چون می دانند خودشان ضایع هستند...» (صحیفه امام ج 10، صفحه 277)

... پس از انقلاب

 

... شبی در مدرسه علوی، دکتر یزدی گفت امشب گویا خبرهایی است؟ چون در آن ایام هر روز و هر شب خبرهایی بود، من متوجه جریان نشدم... پس از دقایقی دوست دیگری گفت که در پشت بام، ژنرال های شاه «محاکمه صحرایی» خواهند شد... من تلفن کردم به روزنامه «اطلاعات» آقای علیرضا نوری زاده که اگر خبری برای روزنامه می خواهید امشب گویا خبرهایی هست... و او زود خود را به مدرسه رساند و من چون یقین کردم که خبرها از چه قرار است، بلافاصله به جای حضور در دادگاه، از مدرسه بیرون آمدم و به منزل آقای حاج غفور سلطانی، مؤسس «دارالقرآن» که در چند ده متری مدرسه علوی قرار داشت، رفتم و شب آنجا ماندم و صبح در روزنامه اطلاعات گزارش آقای نوری زاده را خواندم و دیدم که «چه خبرها» بوده است...

 

... پس از بازگشت دکتر یزدی از آمریکا، برای عیادت ایشان به منزلش در خیابان ولی عصر، کوچه تورج، رفتم... صبحت ها و گفتگوها طولانی شد و ایشان اشاره به «انحصار گرایی» دوستان ما کردند و من گفتم که آغازگر «انحصارطلبی» دوستان مسلمان ملی گرا بودند که در کابینه دولت موقت حتی وزارت دادگستری و وزارت ارشاد را نخواستند به روحانیون بدهند... و بعد خیابان های گوناگونی را حتی به نام کریم پورشیرازی نامیدند و علیرغم تلاش من که نماینده حضرت امام در وزارت ارشاد ملی! بودم، برای نامگذاری خیابانی به نام آیت الله کاشانی، که خواست مردم توسط بنده بود، نپذیرفتند و طولانی ترین خیابان های شهر، ناگهان نام آقای دکتر مصدق را بر خود گرفت... و هکذا... و نتیجه این نوع انحصارطلبی، انحصارطلبی های متضاد بود که بعداً به وجود آمد...

دکتر یزدی همه حرف ها و انتقادهای مرا گوش داد و خیلی آرام گفت: شاید هم در بعضی موارد حق با شما باشد ولی این راه و رسم انسانی و اخلاقی نیست که کسانی را که یک عمر در راه انقلاب و اسلام مبارزه کرده اند، کنار بگذارند و حتی متهم سازند... که البته من هم این حرف ایشان را تأیید کردم.

 

***

... یک یا دو سال قبل، دکتر یزدی را در نزد حضرت آقای شیخ محمدجواد حجتی کرمانی در دفتر حقوقی روزنامه اطلاعات دیدم که کمی رنجور و خسته به نظر می رسید اما کوچکترین شکوه و ابراز ناراحتی نمی کرد... و قرار شد به پیشنهاد من، کتاب های خود را به کتابخانه ما در «قم» اهداء کند و وعده داد... و بعدها که پی گیری کردم، گفتند که دوستان دیگر، کتاب ها را برای کتابخانه دیگری برده اند...

و آخرین بار در آبانماه 1395 ایشان را در مجلس بزرگداشت برادرمان آقای سید محمد مهدی جعفری، در سالن اجتماعات «مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی» دیدم که رنجورتر، لاغرتر و خسته تر به نظر می رسید... کمی صحبت و درددل کردیم و به پیشنهاد ایشان قرار شد که به دیدارش بروم که متأسفانه کارهای روزمره و گرفتاری های کلان شهر تهران مانع از این امر خیر گردید... و ناگهان بانگ برآمد که خواجه برفت.

 

... ابراهیم یزدی از مصادیق آخرین آیه از سوره آل عمران بود: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»

 

حشره الله مع الصالحین و اسکنه فصیح جنته.

قم - 12 شهریور 1396

سید هادی خسروشاهی