مرحوم حاج «سراج انصاری» تا سال 1312 خورشیدی به کسب علوم دینی و معارف اسلامی پرداخته و مدتی هم در «تبریز به موعظه و ارشاد مردم همت گماشت و امام جماعت مسجد محله «منجم» تبریز بود. وی در سال 1315 هـ به کشور «عراق» مسافرت و در محضر حضرت آیت الله آقای سید هبه الدین شهرستانی به اداره «مکتبه الجوادین» ـ که در صحن مطهر امامین جوادین(ع) است ـ پرداخت و در این مدت کتاب الهیئه و الاسلام تألیف آیت الله شهرستانی را که درایران به فارسی ترجمه شده بود، منتشر ساخت و در سال 1317، همراه معظم له به ایران آمد و پس از توقف کوتاهی با خانواده خود مجدداً به عراق مراجعت و در کاظمین مسکن نمود. سراج انصاری تا سال 1320 در کاظمین بود و در اوایل سال 1321 بر اثر فشار پاره ای سیاست های خارجی در عراق، معظم له را بازداشت نمودند (شرح بازداشت آن مرحوم به صورت کتاب به قلم خود ایشان تحت عنوان بیست و پنج روز در توقیف نوشته شده که هنوز چاپ نشده است).

 

پس از پایان مدت توقیف، از عراق به ایران تبعید شد و مبارزات علنی و قطعی را با کفر و بی دینی از یک طرف و با حزب کمونیست ایران از طرف دیگر آغاز کرد. در این مبارزات چند بار به مرگ تهدید شد، ولی کوچک ترین بیم و هراسی به خود راه نداد و دامنه مبارزه را وسیع تر و استوارتر ساخت.

در سال 1323 اداره روزنامۀ آیین اسلام به ایشان محول گردید. علاوه بر مقالات اساسی که به قلم خود ایشان بود کلیه مقالات روزنامه، با نظر ایشان طبع و منتشر می گردید. در همان سال عده زیادی از جوانان غیور، با اطلاع از مبارزات ایشان از حضورشان تقاضا کردند جمعیتی را تشکیل دهند. این تقاضا مورد قبول واقع شد و حاج سراج «جمعیت مبارزه با بی دینی» را تشکیل داد و جوانان، زیر نظر ایشان، فعالیت خود را آغاز کردند. هدف اساسی این جمعیت مبارزه با کجروی کسروی بود.

فعالیت این جمعیت به قدری شدید و حاد و تصمیمات آن به اندازه ای قاطع بود که هرگز نمی شد باور کرد که در حدود یکصد نفر از افراد این جمعیت، تصمیمات جمعیت را فوراً به مرحله اجرا در می آورند! در چندین ماه متوالی، برای الصاق اعلامیه ها علیه کسروی به دیوارهای پایتخت، از ساعت 10 بعد از ظهر تا سه بعد از نیمه شب، خیابان های تهران را تقسیم بندی، و اعلامیه های خود را به دیوارها الصاق می نمودند و چون بیشتر آنان در روز وقت کافی نداشتند، از ساعت های استراحت خود برای این کار استفاده می کردند. در این روزها بود که کسروی، اراذل و اوباشی را مأمور کرد که به هر وسیله شده رهبر این جمعیت را که حجت الاسلام والمسلمین حاج سراج بود، از بین ببرند و حتی کسروی با کمال وقاحت در پشت جلد یکی از کتاب های خود، تلویحاً به این موضوع اشاره کرده بود. سراج در مسئلۀ مبارزه بر ضد عمال استعمار و فرقه های استعماری نقش فعالانه ای به عهده داشت و در این راه از همه چیز خود گذشت که مهم تر از همه آنها: عنوان آخوندی و پیش نمازی بود!... و روی همین اصل بود که تا آخر عمر در «تهران» مسجدی پیدا نشد که «حاج سراج انصاری» پیش نماز آن جا باشد!

 

پس از ختم غائله کسروی، این جمعیت (جمعیت مبارزه با بی دینی) منحل و عده ای از دانشمندان گرد ایشان جمع شده و «اتحادیه مسلمانان ایران» را تشکیل دادند، این اتحادیه با نهایت متانت در کلیه امور کشورهای اسلامی با در نظر گرفتن اوضاع و احوال سیاسی تا آن جا که مربوط به مسلمانان بود، اظهار نظر می نمود، پشتیبانی این اتحادیه از استقلال الجزایر و درخواست آزادی کشمیر و فلسطین و طرفداری از کلیه کشورهای اسلامی از هدف های سیاسی این اتحادیه بود. اتحادیه مسلمانان ایران در جریان تقسیم ظالمانه فلسطین، اقدامات زیادی بر ضد دشمن نمود و حتی هزاران نفر در دفتر اتحادیه مسلمانان ایران برای شرکت در جنگ بر ضد یهود، اسم نویسی کردند، اما دولت وقت اجازه خروج از ایران را به آنان نداد... در این موقع مجله دنیای اسلام، نیز تحت نظارت ایشان قرار گرفت و در سال 28 به بعد امتیاز مجله مسلمانان را گرفتند، این مجله ارگان رسمی «اتحادیه مسلمانان ایران» بود و تا سال 1335مرتباً انتشار می یافت و در این سال توقیف شد.

مرحوم سراج، نویسنده ای توانا بود و قلمی شیوا داشت و آثار ایشان به زبان بسیار ساده و سلیس نوشته می شد. معظم له در ضمن مبارزات قلمی، در کلیه جلسات اتحادیه مسلمانان هم شرکت می نمود. و بقیه وقت خود را صرف عبادت و تألیف کتب دینی و اجتماعی می نمود و به ثروت و مال دنیا ابداً اعتنایی نداشت، به طوری که پس از فوت معلوم شد که از مال دنیا جز تعدادی کتاب چیز دیگری از او باقی نمانده است.

 

تألیفات و آثاری که از سراج انصاری به جای مانده است عبارتند از:

 

کتاب قهرمانان بنام در میدان های تاریخ اسلام که بیش از چهار سال برای تألیف آن مطالعه و زحمت کشیده اند، کتاب جالبی است و خود مرحوم سراج انصاری به این کتاب بسیار علاقه مند بود. افسوس که اجل مهلت نداد که در حال حیات خود آن را طبع و نشر نمایند و به طوری که خودش اظهار می کرد این کتاب جامع ترین کتاب تاریخ اسلام خواهد بود.

از جمله خدمات دیگر آن مرحوم به شریعت مقدس، ارشاد و هدایت عده ای از افراد کلیمی و مسیحی و منحرفین و بهایی ها، به دین مبین اسلام بود که از آن جمله تعداد هشت نفر بهایی است که پس از مذاکرات چندین روزه، یک روز پس از نه ساعت مباحثه و مجادله، به دین مبین اسلام تشرف حاصل نمودند که یکی از آنها آقای «احسان الله پرتوی» است که هم اکنون خود از مبلغان اسلامی به شمار می رود2 .

                                                                            ***
... حاج سراج در دو ماهه تابستان دو سال پیش به تبریز که موطن اصلی او بود، آمد و در این جا، از ایشان پذیرایی گرمی به عمل آمد... و روز حرکت تا فرودگاه تبریز، با دوستان به بدرقه او رفتیم و قرار شد که در تهران ملاقات ما تجدید شود!... اما من در تهران فرصتی نیافتم و به قم رفتم و در همان روز ورود به قم که 8 شهریور 1340 و 29 ربیع الاول 1383 هـ ق بود، با تشییع جنازه «حاج سراج انصاری» روبه رو شدم!

مرگ حاج سراج انصاری در این دنیای تاریک که مجاهدی از ما بود، سخت دردناک و تأسف انگیز است، اما ایمان داریم که او در نزد پیشوایان ما در پیشگاه عدل الهی، مأجور و شاد و خرم است و شادی او شادی ماست. رحمة الله علیه، رحمةً واسعةً...
سید هادی خسروشاهی - رمضان المبارک 1383 هـ ـ تبریز

---------------------------------------------------------------------------